Grody piastowskie Kujaw i Wielkopolski

Kujawy: Historia plemion kujawskich stanowi nadal zagadkę. Starsza historiografia podaje zapis Glopeani zawarty w „Opisie grodów i terytoriów z północnej strony Dunaju czyli tzw. Geografie Bawarskim”, starano się odnosić do terenu Kujaw. Trudno jednak sobie wyobrazić, że liczba 400 grodów wzmiankowana w tym źródle pisanym, mogłaby znajdować się wówczas w pierwszej połowie IX wieku na Kujawach. Ustalenia archeologiczne nie potwierdzają takich domysłów. Stąd w literaturze przedmiotu owych Glopeani starano się postrzegać szerzej i wysuwano hipotezy, jakoby ich siedziby obejmowały oprócz Kujaw ziemię chełmińską oraz łęczycką. Jeśli chodzi o grody plemienne to zdecydowanie ponad wszystkie pod względem wielkości i rangi wybija się Mietlica. W okresie rozwijającego się już władztwa Piastów miejsce Mietlicy zajęła Kruszwica.

Mietlica- gród ten położony na wysokim brzegu, wcinającym się w taflę jeziora Gopło, pobudowano w IX wieku. Obiekt ten istniał do połowy X wieku i co ważne wokół niego grupowały się liczne osady otwarte. Wraz z upadkiem grodu doszło również do rozproszenia tamtejszego osadnictwa. W literaturze przedmiotu sądzono, że był to najważniejszy plemienny gród na Kujawach nadgoplańskich. Warte podkreślenia jest to, iż ośrodek ten przetrwał upadek kujawskich struktur plemiennych i istniał dalej w okresie funkcjonowania pierwszej monarchii Piastów.

Kruszwica- wbrew starszym ustaleniom historiografii gród ten nie posiada metryki plemiennej. Powstał dopiero w końcu XI wieku i ulokowano go na wyspie (obecnie Półwysep Rzępowski) w miejscu dogodnym do przeprawy. Gród z oboma brzegami jeziora był połączony mostami. Obiekt ten najprawdopodobniej zbudowano jako przeciwwagę dla plemiennej Mietlicy. W okolicy warowni znajdowało się kilka osad podgrodowych, a w obrębie grodu kościół św. Wita. Gród ten aż do 1096 roku pełnił rolę prawdopodobnie stolicy prowincji. Wymieniona wyżej data roczna okazała się brzemienna dla istnienia warowni. Wówczas bowiem doszło do bitwy pomiędzy wojskami Zbigniewa, którego poparli kruszwiczanie, a zwolennikami Władysława I Hermana. Po tym wydarzeniu gród kruszwicki znacznie stracił na znaczeniu. W jego miejscu zaczął rozwijać się ośrodek nieobronny, który zwłaszcza w okresie rządów Bolesława Krzywoustego znów nabrał na znaczeniu, czego dowodem jest zlokalizowanie w Kruszwicy w 1123 roku siedziby biskupstwa.

Wielkopolska: Również na terenie Wielkopolski dla okresu plemiennego trudno wyróżnić główne siedziby plemienne. Z pewnością jedno z takich plemion istniało w rejonie dorzecza rzeki Obry. W literaturze przedmiotu plemię to określa się jako Obrzanie. Trudno jednak stwierdzić, który z tamtejszych grodów był najważniejszy. Natomiast, jednym z lepiej zbadanych obiektów z tegoż terenu plemiennego wydaje się Bruszczewo, któremu warto poświęcić nieco uwagi. Również wbrew pozorom niewiele wiadomo na temat samych Polan. W tym miejscu warto dodać, że ta nazwa plemienna pojawiła się dość późno w odniesieniu do ziem władztwa Piastów, bo dopiero około 1000 roku. Sporny jest również problem pierwotnych siedzib owych Polan. Choć zgodnie z najpowszechniejszym poglądem ich siedziby miały skupiać się wokół Gniezna i kolejnych grodów: Grzybowa, Moraczewa czy Ostrowa Lednickiego. Jednak nie brakuje i innych hipotez wiążących Polan z Gieczem bądź Kaliszem. My skłaniamy się ku tradycyjnemu poglądowi na temat pierwotnych siedzib Polan. W związku z tym w dalszej części wywodu zaprezentowane zostaną uwagi na temat ich najważniejszego ośrodka czyli Gniezna. Zresztą gród ten pełnił również rolę najważniejszego ośrodka w okresie funkcjonowania uformowanego władztwa Piastów w X i XI wieku. W dalszej kolejności uzupełnimy obraz grodów z terenu Wielkopolski o Giecz i Poznań.

Bruszczewo- gród ten powstał na przełomie IX/X lub w początkach tego drugiego stulecia. Chronologię pobudowania obiektu doprecyzowały badania dendrochronologiczne drewna. Upadek grodu nastąpił około połowy X wieku. Świadczą o nim ślady pożaru, które obserwowalne są zarówno w mieszkalnej oraz wewnętrznej partii obiektu. Upadek grodu nastąpił najprawdopodobniej w wyniku katastrofy spowodowanej działaniami wojennymi. Fakt ten potwierdza, m.in. porzucony w popłochu dobytek mieszkańców. Wraz ze zniszczeniem grodu doszło również do rozproszenia osadnictwa otwartego, które grupowało się wokół grodu. Warto też zauważyć, iż warownia w czasie swojego funkcjonowania ryglowała ważne przejście między rozlewiskami rzeki Samicy i jednej z jej dawnych odnóg.

Gniezno- gród gnieźnieński został wzniesiony w latach 40. X wieku, chociaż już wcześniej był ważnym ośrodkiem plemiennym. Właśnie Gniezno stanowiło prawdopodobnie centrum domeny Piastów. Jego rola nie zmieniła się wraz z uformowaniem się pierwszego państwa polskiego. Gród w czasach rządów Mieszka I został rozbudowany i z czasem stał się on potężnym czteroczłonowym założeniem obronnym. Warto dodać, że na grodzie znajdowały się liczne budynki sakralne. Dodatkowo w roku 1000 Gniezno stało się siedzibą arcybiskupstwa, co jeszcze bardziej podniosło rangę tegoż ośrodka. Również w tamtejszej katedrze złożono ciała świętego Wojciecha oraz Radzima Gaudentego, co znacznie zwiększało prestiż Gniezna. Ważną cezurą czasową dla funkcjonowania grodu był najazd księcia czeskiego Brzetysława, który w 1038 lub 1039 roku najechał ziemie Piastów i złupił, m.in. Gniezno. Nie wiemy jednak czy ówczesny gród został wówczas uszkodzony oraz ewentualnie w jakim stopniu. Z pewnością jednak w okresie rządów Kazimierza I Odnowiciela główny ośrodek władzy książęcej przesunął się na południe do Krakowa.

Giecz- gród w Gieczu miał zgodnie z wynikami badań archeologicznych powstać w latach 60. IX wieku. Umiejscowiony on został nad obecnie nieistniejącym jeziorem. Natomiast, został on rozbudowany w latach 20. X stulecia. W obrębie grodu odkryto fundamenty palatium oraz rotundy z drugiej połowy X wieku. Budowle te najprawdopodobniej nie zostały dokończone. Warto zauważyć, że ośrodek grodowy w Gieczu był wzmiankowany w dość wczesnych, jak na realia domeny Piastów, źródłach pisanych. Anonim tzw. Gall wspomniał o grodzie w kontekście potęgi Bolesława Chrobrego. Z jego opisów wynika, że w ośrodku stacjonowała silna drużyna książęca. Ważną cezurą czasową dla funkcjonowania Giecza był najazd księcia Brzetysława I, kiedy to gród został zajęty przez wojska czeskie. Wówczas też gieczanie zostali przesiedleni do Czech. Mimo tego w późniejszym okresie panowania Piastów gród nadal pełnił ważną rolę. Jego rola zmniejszyła się dopiero w drugiej połowie XIII wieku, a w końcu XIII/początku XIV stulecia warownia została porzucona. Warto dodać, że w okolicy grodu funkcjonowały także liczne osady otwarte oraz cmentarzysko z przełomu XI i XII wieku.

Poznań- poznański gród został zbudowany na przełomie IX/X wieku w wybitnie obronnym miejscu, na wyspie wśród rozlewisk rzeki Warty. Około połowy X wieku, może nawet w latach 40. tegoż stulecia ośrodek został rozbudowany. Była to szersza akcja modernizacji grodów, jakiej podjęli się Piastowie na terenie Wielkopolski. W latach 60. X wieku, w obrębie grodu zbudowano palatium (prawdopodobnie dwukondygnacyjne), połączone z kaplicą pod wezwaniem Panny Marii. W drugiej części grodu wzniesiono baptysterium, a następnie katedrę, którą ukończono jeszcze przed rokiem 1000. Gród stale rozbudowywano i posiadał on najpotężniejsze wały ze wszystkich znanych dotychczas ośrodków piastowskich. W 1038 lub 1039 Poznań został zajęty przez wojska księcia czeskiego, Brzetysława I. Nie wiemy jednak czy oraz w jakim stopniu został wówczas uszkodzony gród. Ranga grodu po tych wydarzeniach znacznie spadła, czego wyrazem stała się wzrastająca rola Krakowa i Małopolski w czasach rządów Kazimierza I Odnowiciela oraz Bolesława II Szczodrego. Gród jednak aż do 1253 roku i lokacji miasta Poznania, stanowił nadal ważne centrum władzy, gdzie chociażby rezydowali dzielnicowi władcy Wielkopolski.

Źródła: Opracowanie Marcina Danielewskiego, Grody słowiańszczyzny zachodniej. Anonim tzw. Gall, Kronika polska, przekł. R. Grodecki, wstęp i oprac. M. Plezia, Wrocław –Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1982. Helmold, Kronika Słowian, przekł. J. Matuszewski, Warszawa 1974. Ibrahim ibn Jakub, O państwach słowiańskich w połowie X w. według wersji al-Kazwiniego, przekł. G. Labuda, [w:] Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna, Poznań 2003. Kronika Thietmara, t. 1 i 2, przekł. M.Z. Jedlicki, Kraków 2002. Najstarszy zwód prawa polskiego, przekł. i wyd. J. Matuszewski, Warszawa 1959. Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie Al-Bekriego, przekł. i wyd. T. Kowalski, MPHs.n., t. I, Kraków Fot. losowe, ze zbiorów google.