Organizacja życia kulturalnego po II wojnie światowej - powiat inowrocławski

Tuż po II wojnie światowej, w naszej okolicy zaczął działać Referat Kultury i Sztuki Zarządu Miejskiego w Inowrocławiu, pod kierownictwem Tadeusza Kaliskiego. Działał również Referat Kultury Starostwa Powiatowego w Inowrocławiu kierowany przez Henryka Czamana.

Praca tych organów zasługuję na kilka słów opisu, gdyż zgromadzone zostały teczki mówiące sporo o życiu w powojennych realiach naszego powiatu. Opisano program teatralny, chóry, pisano o sztuce i zbiorach muzealnych, szkolnictwie muzycznym, plastyce, a także o ochronie zabytków. 

Pierwsze sprawozdanie referatu Kultury i Sztuki Starostwa Powiatowego w Inowrocławiu ukazało się 4 maja 1945 r. zawarte są w nim informację dotyczące organizowania chórów i orkiestr. Opieką nad chórami i orkiestrami zajmował się Witold Kocikowski. W 1946 r. funkcjonowało – Nadgoplańskie Towarzystwo Śpiewu i Muzyki w Kruszwicy, Towarzystwo Śpiewu „Harmonia” w Szadłowicach oraz Towarzystwo Śpiewu „Paderewski” w Gniewkowie. 

Już w 1946 r. swoją działalność rozpoczął teatr przy Gimnazjum im. J. Kasprowicza. Odgrywane była sztuka pt. „Damy i huzary” w Inowrocławiu, Jordanowie, Jerzycach i Gniewkowie.

W Kruszwicy uratowano część zbiorów z Muzeum Miejskiego: eksponaty z dziedziny numizmatyki, stare kujawskie meble, okazy ptactwa nadgoplańskiego oraz stroje kujawskie (jedyne na Kujawach). W 1946 r. dokonano otwarcia Kujawskiego Muzeum Nadgoplańskiego, które prowadził Maksymilian Knoll.

W archiwach znajdują się informacje o podjęciu prac zmierzających do zabezpieczenia zbiorów prywatnych – Trzcińskich z Ostrowa nad Gopłem oraz Donimirskich z Kołudy Małej. Rodzina Trzcińskich posiadała cenne książki z XVI i XVII wieku, które planowano przekazać do powstającej biblioteki uniwersyteckiej w Toruniu. 

Z referatów wynika również, że zorganizowano Związek  Zawodowy Plastyków Kujawskich, celem którego była współpraca artystów wszystkich dziedzin sztuki. Do maja 1945 r. związek ten zorganizował 3 wystawy: malarstwa olejowego, akwareli oraz grafiki. W archiwach Starostwa Powiatowego w Inowrocławiu znajduje się sporządzony 28 maja 1945 r. spis dzieł sztuki zabezpieczonych przez gmach Starostwa. Wśród nich: olejne portrety Trzcińskich i von Hahnów „Portret artysty” Jacka Malczewskiego.

Powstało także Towarzystwo Przyjaciół Nauki, Literatury i Sztuki, zrzeszające plastyków, muzyków, literatów, ale także prawników i ekonomistów. W archiwum znajduje się notka o tym, że w Sławsku Wielkim przebywał i pracował badacz twórczości J. Kasprowicza - Stanisław Waszak, a także sprawozdanie o wieczorze recytatorskim poezji zorganizowanym przez Towarzystwo PNLiSz: spotkania poświęcone twórczości Jastruna, Tuwima i Słonimskiego w janikowskiej cukrowni.

Amatorskie kółka sceniczne powstawały w Jaksicach, Parchaniu i Modliborzycach. Przedstawienia odbywały się z okazji świąt, już w 1945 r. W następnym roku odnotowano 31 przedstawień amatorskich w naszej okolicy.

Referat zajmował się także rejestracją kościołów i innych budowli zabytkowych. Do ochrony przypisano: kościoły w Kościelcu, Kruszwicy, Gniewkowie, Ostrowie koło Janikowa, Ostrowie nad Gopłem i Pieraniu oraz ruiny wieży w Kruszwicy, a także zabytkowe pałace: Kościelec, Kołuda Mała, Kaczkowo, Ostrowo nad Gopłem. W Kolegiacie kruszwickiej oraz Ostrowie janikowskim przeprowadzono w 1945 r. niezbędne prace związane z naprawą dachu, w Kościelcu wyremontowano dach główny oraz kaplice. Zachowały się także zapiski o pracy Zygmunta Zakrzewskiego  przed wojną. Akta Starostwa zawierają sporo informacji o wykopaliskach w naszym powiecie.

Sprawozdania dotyczą także działalności referatu kultury i sztuki poświęcone opiece nad grobami, ekshumacjom osób poległych w czasie okupacji oraz zabezpieczeniu miejsc kaźni, np. w Rożniatach i Gniewkowie.

Referat Kultury Zarządu Miejskiego w Inowrocławiu donosił także o powstaniu Publicznej Bibliotece Miejskiej otwartej 26 stycznia 1947 r. Biblioteka liczyła 2500 tomów w sierpniu tego roku. Liczne były wykłady z dziedziny literatury organizowane przez Towarzystwo Przyjaciół Nauki, Literatury i Sztuki w Inowrocławiu.

Akta zawierają również informację z działalności świetlic zakładowych, przykładowo w 1947 r. w Kopalni Soli było: 6 stolików, 40 krzeseł, warcaby i szachy.

W III kwartale 1949 r. na wykopaliska w Kruszwicy władze wojewódzkie przeznaczyły 2 500 000 zł, z 3 388 767 zł przewidzianych w budżecie na zabytki, przy czym na mury w Grudziądzu – 500 000 zł. Muzeum Nadgoplańskie w Kruszwicy nie otrzymało wówczas żadnych subwencji. Dwa lata wcześniej na remont dachu w Kościelcu przeznaczono 200 000 zł.

W aktach gminnych rad narodowych z lat 1945-1954 nieomal nie występują materiały o życiu kulturalnym wsi. Wyjątkiem jest gmina Chełmce, której znajdujemy teczki poświęcone bibliotekom i czytelnikom, a także teczki o sprawach kultury i oświaty, z lat 1947-1949 dla gminy Inowrocław-Zachód, Kruszwicy, Dąbrowy Biskupiej i Gniewkowa.

Podsumowując należy stwierdzić, że na podstawie akt można dowiedzieć się sporo o życiu kulturalnym w okresie powojennym. Ratowano zabytki i podjęto kroki zmierzające do krzewienia i rozwijania kultury.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: L. Wakuluk, Życie kulturalne w powiecie inowrocławskim w latach 1945-1950 – materiały źródłowe w: Z Dziejów Kujaw i Pałuk, Inowrocław 2005; Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Oddział w Inowrocławiu/APB O/Ino.,/, Starostwo Powiatowe w Inowrocławiu 1945-1950,/, sygn. 661-680; Archiwum Państwowe w Bydgoszczy,/APB/,Urząd Wojewódzki w Bydgoszczy/UWPB/, sygn. 3120-3125. Fot. Inowrocław po wyzwoleniu w: ino.online

"Wdzięczni za wolność"

Znakomity pomysł Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży z Kruszwicy na uczczenie 100 rocznicy odzyskania niepodległości. Młodzież katolicka pod hasłem „Wdzięczni za wolność” postanowiła pokazać, że kruszwiczanie czują się częścią Polski. Dnia 11 listopada o godzinie 11:00 w kościele pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Kruszwicy odbędzie się msza święta za Ojczyznę. Po mszy mieszkańcy odśpiewają wspólnie „Mazurka Dąbrowskiego” - Hymn Polski, a następnie zostanie zrobiona wspólna fotografia, która z pewnością będzie pamiątką na długie lata po wydarzeniach z 2018 r. zorganizowanych przez nasze KSM.

Patriotyzm to poczucie tożsamości narodowej, przynależność do ojczyzny i branie odpowiedzialności za nią, a także gotowość do poświęceń dla niej. W przeszłości kruszwiczanie wielokrotnie pokazali, że pojęcie patriotyzmu nie jest im obce. Dali temu wyraz na łamach „Dziennika Kujawskiego” i w czasie zaborów w strajkach szkolnych. Mieszkańcy naszego miasta, nasi przodkowie brali udział we wszystkich powstaniach narodowych przeciwko zaborcom i okupantom. W końcu w 1919 r. wywalczyli sobie wolność. Dnia 11 listopada po 100 latach od wybuchu powstania wielkopolskiego, Kruszwica podziękuje za poświęcenie ochotników z Wielkopolski i Kujaw. Pamiętajmy, że w tym dniu uczcimy Święto Niepodległości i odzyskanie niepodległości przez polaków.

Cieszy fakt, że młodzi kruszwiczanie wedle własnych możliwości, swoimi siłami włączają się w obchody niepodległościowe. Miło patrzeć, gdy pod pomnikami bohaterów narodowych i w innych miejscach pamięci pojawiają się kwiaty i znicze. Wszyscy mamy w sercach Polskę, bądźmy tego dnia razem i odśpiewajmy te kilka strof „Mazurka Dąbrowskiego”. Wspieramy KSM i zachęcamy do dalszych działań – zarząd Nadgoplańskiego Towarzystwa Historycznego.

„Wdzięczni za wolność”

Organizator wydarzenia: Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Oddział w Kruszwicy, patroni: Fundacja Modrak, Nadgoplańskie Towarzystwo Historyczne, pomoc w organizacji: parafia pw. Świętej Teresy od Dzieciątka Jezus w Kruszwicy.

Dwór w Tarnowie

Tarnowo to niewielka wieś położona w województwie kujawsko-pomorskim, powiecie inowrocławskim, gminie Kruszwica. Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z XIV w. W dokument z 1311 r. wymienia właściciela wsi  o imieniu Siczest syn Wojciecha, źródło z 1357 r. Ninogniewa. W Kodeksie Dyplomatycznym Polski znajdujemy w 1487 r. dziedzica Tarnowa Stanisława, w którego rękach był również Tarnówek. 

Tarnówko leży na południe-wschód od Kruszwicy, na południo-wschodnim brzegu jeziora Kicka. W r. 1487 układał się w Radziejowie Stanisław z Tarnówka z biskupem włocławskim, względem granic od strony Kicka, własności biskupów włocławskich. Zachodzące w rozgraniczeniu jeziorko Tarnowskie zdaje się być południową częścią jeziorka Kicko.  Około 1557-1582 należało Tarnówko do Mikołaja i Wojciecha Tarnowskich; było tam wówczas 3 zagrodników, 2 rybaków i 1 łan kmiecy. Po tarnowskich wieś objęli Jaczyńscy, a później Kozłowscy.

W latach 1577-1566 dziedzicami obu wsi byli Mikołaj i Wojciech. W drugiej połowie XVI w. wieś była częścią parafii Chełmce. W XIX w. wieś należała do Franciszka Koffa, dziedzica, który wraz z żona Julianą Milewską zarządzał majątkiem. Mieli dwóch synów: Józefa Dominka (1821-1863) i Leona Jerzego. Józef ożenił się z Anną Juchniewicz, z którą miał syna Ernesta Franciszka (1847-1895). Drugą żoną Franciszka była Zofia Kossakowska, z którą miał syna Edwarda (1830-1894). W 1895 r. We wsi było zaledwie 5 domów, zamieszkanych przez 144 ludzi (129 katolików i 15 ewangelistów). Majątek liczył 322 ha.

Pod koniec XIX w. we wsi obok folwarku istniała także cegielnia. Specjalizacją folwarku była hodowla koni. W 1920 r. majątek wraz z dworem kupił prawnik, poseł, minister byłej Dzielnicy Pruskiej - Władysław Seyda (1863-1939). W latach 1924-1929 sprawował funkcje Prezesa Sądu Najwyższego. W czasie okupacji Niemieckiej (1939-1945) majątkiem zarządzali Niemcy. Wznieśli oni silosy w miejscu, gdzie wcześniej stała obora, zmienili nazwę wsi na Schlechen. 

W latach 1975-1998 wieś położona była w województwie bydgoskim. Według Narodowego Spisu powszechnego z 2011 r. we wieś liczyła 140 mieszkańców.

W osadzie znajdował się dwór późnoklasycystyczny z drugiej połowy XIX w. Budynek piętrowy miał kształt prostokąta, fasada była zwrócona na zachód. W prawej części fasady znajdowała się wieża. Dwór otoczony był parkiem z XIX w. o powierzchni 2,9 ha. W okolicy znajdował się również sad. Po wojnie dwór przeszedł w ręce prywatne, a wieś powróciła do pierwotnej nazwy - Tarnowo. Znajdowało się w obiekcie kilka mieszkań. Niestety budynek popadł w ruinę i został rozebrany. 

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i Innych Krajów Słowiańskich, 1880-1902; www.polskiezabytki.pl GUS: Ludność – struktura według ekonomicznych grup wieku, stan z 31.03.2011 r. E. Callier, Monografia Kruszwicy 1895 r. Fot. http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/10409/Tarnowo

Troszkę z historii kościoła Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu

Nie ma wątpliwości, że Romański kościół pod wezwaniem Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu jest najstarszym zabytkiem Inowrocławia. Granitowa świątynia zbudowana była na dawnym miejscu pochówku. Ślady osadnictwa w miejscu budowy świątyni sięgają nawet 500 lat p.n.e. do epoki żelaza. Ludność kultury łużyckiej składała tu, w glinianych naczyniach, spalone kości zmarłych.

Kościół powstał prawdopodobnie z inicjatywy księcia Leszka Bolesławowica, za datę budowy przyjmuje się rok 1186, koniec panowania Leszka, fundatora kościoła. Kościół budowano długo, w kilku etapach, dlatego potrzebne były pieniądze i nowi fundatorzy. I tak współfundatorami kościoła stali się: Konrad, Bolesław, ojciec jego Mieszko Stary i może jeszcze syn Konrada Kazimierz, od 1231 r. władca suwerennych, wydzielonych z dzielnicy mazowieckiej Kujaw. Kościół oddano do użytku 6 października 1233 r., w tym dniu biskup Michał wraz z Duchowieństwem kujawskim odbyli w nim synod diecezjalny. Możemy się domyślać, że Synod obradował w ukończonym, poświęconym i konsekrowanym kościele parafialnym.

Od 1231 r. dzielnicą władał Kazimierz I, a na stolicę swych ziem wyznaczył Inowrocław, miasto bogate w sól. Podniosło to rangę kościoła - kolegiaty jako jednego z ważniejszych kościołów książęcych w księstwie. Rezydujący przy kościele kanonicy pewnie uczestniczyli w życiu dworu i pracowali w kancelarii książęcej. Obsługiwali także drewnianą kaplicę pod wezwaniem św. Mikołaja, patrona kupców, zbudowaną około przełomu XII i XIII wieku pośrodku nowego placu targowego miasta, położonego niedaleko targu, zlikwidowanego po wzniesieniu kościoła Im. NMP.

W dokumentach pochodzących z XIV w. pojawia się pierwszy znany z imienia proboszcz kolegiaty – magister Piotr, kapłan z uniwersyteckim wykształceniem, wcześniej był proboszczem gniewkowskim. Był kapelanem książęcym, na dworze pełnił funkcję podkanlerza, od 1325 r. był także kanonikiem kruszwickim i dziekanem inowrocławskim. Inowrocławskim proboszczem był w latach 1318-1328.

Parafia inowrocławska należała do diecezji włocławskiej. Inowrocław należał do archidiakonatu kruszwickiego, istniejącego już w XII w., na pewno w pierwszej połowie XIII wieku. Miasto było siedzibą dekanatu. Po raz pierwszy dekanat inowrocławski wzmiankowany w źródłach był w 1325 r. (był jednym z najstarszych w diecezji). Dekanat obejmował 16 parafii: Barcin, Branno, Brudnię, Dźwierzchno, Gniewkowo, Górę, Inowrocław, Jaksicę, Kobielice, Kościelec, Lisewo, Liszkowo, Parchanie, Pieranie, Płonkowo i Tuczno. W XVI w. do dekanatu należały 23 parafie i kościół filialny z okręgiem duszpasterskim.

We wrześniu 1431 r. w wyniku wojny z krzyżakami, miasto i kościoły zostały spalone. Kościół znalazł się w tarapatach finansowych. Kolejne wojny niszczyły miasto i ludność, nie oszczędzały kościołów. W XVII stuleciu wojna ze Szwedami, wojna północna z lat 1700-1721. Za każdym razem zbierano fundusze na remont i ocalenie kościoła. W drugiej połowie XVIII w. kościół był w ruinie, budynek groził zawaleniem. W drugiej połowie XVIII w. dokładniej w 1779 r. zwaliła się jedna ze ścian (przy prezbiterium) i sklepienie. Próbowano szybko wyremontować kościół jednak zrobiono to niedokładnie. W 1816 r. władze pruskie zamknęły kościół, spękane mury zagrażały życiu przebywających w nim ludzi. Dodatkowo w nocy, z 3 na 4 grudnia 1834 r. wybuchł pożar w świątyni, niedaleko uderzył piorun i zajął się folwark kościelny pożerając także świątynie. Spłonęły wszystkie sprzęty kościelne, sam kościół spłonął doszczętnie. Po takim ciosie został nazwany Ruiną.

Mijały lata, ruiny dawnego kościoła stały się symbolem miasta, opisywanym w licznych publikacjach. Ukazywały się na obrazach, powstawały szkice itp. Władze pruskie otoczyły obiekt opieką. Ruina doczekała się kapłana, który doprowadził ją do dawnej świetności. Mowa o księdzu Antonim Laubitzu (1861-1939). Dzięki jego staraniom odbudowano w zachwycającym tempie kościół. Roboty rozpoczęły się w 1900 r. a już w 1901 r. zaczęto wyposażać wnętrze świątyni. Kościół rekonsekrował w dniu 25 sierpnia 1929 r. jego odnowiciel ksiądz Antoni Laubitz, wówczas biskup sufragan gnieźnieński.

W czasie okupacji niemieckiej w latach 1939-1945, kościół został zamknięty i zamieniony z rozkazu władz na magazyn. Świątynie zrabowano, a księdza proboszcza Grzegorza Handke aresztowano i osadzono w obozach koncentracyjnych, między innymi w Stuthofie i Dachau. Co ciekawe kościół kolejny raz odbudowano (właściwie odremontowano, jego stan nie był tak kiepski jak po wojnach z Szwedami) i oddano do użytku w 1966 r. Po 400 latach, ponownie erygował parafię Imienia Najświętszej Maryi Panny, w dniu 3 maja 1980 r. kardynał prymas Wyszyński.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie, Wizytacje 1582, 1585, 1669, 1721, 1730, 1743, 1779-1780; Archiwum Parafii Imienia Najświętszej Maryi Panny; kronika parafialna; C. Sikorski, Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu, Inowrocław 1991; Dokumenty kujawskie i mazowieckie, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1888, s. 177, nr 7; Rocznik kapituły gnieźnieńskiej, Monumenta Poloniae historica, series nowa, Warszawa 1962, s. 4; M. Biskup, Dzieje miasta w średniowieczu, (w:) Dzieje Inowrocławia, pod red. M. Biskupa, Warszawa 1978.

Odbudowa Radziejowa po II wojnie światowej

W styczniu 1945 r. mieszkańcy Radziejowa byli znów wolni. Przed ludnością kujawską stanęło ważne zadanie odbudowy miasta, gospodarki i kultury. Już 12 lutego 1945 r. wybrano miejską Radę Narodową liczącą 16 członków. W marcu 1945 r. wybrano Kolegium Zarządu Miejskiego, z burmistrzem Józefem Jadachem na czele.  Władze musiały odbudować i naprawić zniszczone w czasie działań wojennych domy i budynki gospodarcze. W Radziejowie na 295 budynków mieszkalnych, 43 zostały zniszczone i uszkodzone. Ponad 20 % budynków gospodarczych nie nadawała się do pracy i została zburzona, na 365 obiektów – 108 zburzono. Również miejscowa szkoła wymagała remontu, co nastąpiło 5 lutego 1945 r.

Ciężkim zadaniem dla władz miasta było uruchomienie olejarni i młyna elektrycznego. Ostatecznie udało się wznowić działalność zakładów 15 maja 1945 r. Do grudnia 1945 r. uruchomiono także działalność handlową 40 sklepów różnych branż, w tym: koloniolno-spożywcze 14 sklepów, wyrobów tytoniowych 2 sklepy, wikliniarskie 1 sklep, warzyw i owoców 2 sklepy. 

Uruchomiono także zakłady rzemieślnicze: blacharskie, dekarskie, krawieckie, fryzjerskie, kowalskie, stolarskie, szczotkarskie, kominiarskie, kołodziejskie, malarskie, szewskie, zegarmistrzowskie, ślusarskie i siodlarskie. 

Władze odbudowały także drogi, przełożono bruk na ulicy 1 Maja, na rynku postawiono nowe ławy, przy rzeźni dobudowano flaczarnię, przy ulicach pojawiły się dziesiątki drzew, utworzono szkółkę leśną, uchwalono budowę biblioteki, otwarto szkołę podstawową, gimnazjum, publiczną szkołę średnią zawodową oraz przedszkole. Miejska Rada Narodowa w 1946 r. przeznaczyła także spore fundusze na opiekę społeczną i bezpieczeństwo publiczne, jednak w tym roku najwięcej pieniędzy z budżetu miasta wydano na odbudowę dróg i placów budowy, a także na oświatę. Utworzono także ogrody działkowe na obszarze 19 ha ziemi. W roku 1947 r. został otwarty przytułek dla starców, łaźnia, a rzeźnię miejską otoczono ogrodzeniem. Powstał także Ośrodek Zdrowia na terenie Radziejowa zatrudniający lekarza i pielęgniarkę. 

Wkrótce na terenie miasta zaczęły działać: Koło Łowieckie,  Chór Cecyliańskiego, Towarzystwo Śpiewu im. Stanisława Moniuszki, Koło Społecznego Komitetu Radiofonizacji Kraju, Związek Samopomocy Chłopskiej, Oddział PCK, ZHP przy gimnazjum i szkole powszechnej, Związek Zawodowy Pracowników Drogowych w Radziejowie, Związek Zawodowy Pracowników Przemysłu Spożywczego, Pracowników Spółdzielczych, Prywatnych Kupców, Stowarzyszenie Ogródków Działkowych, Caritas, Komitet Opieki Społecznej, Ochotnicza Straż Pożarna i wiele innych instytucji kulturalnych, oświatowych i społecznych.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: Monografia powiatu włocławskiego, Włocławek 1968, B. Głębowicz, Wyzwolenie powiatu i kształtowanie się władzy ludowej w latach 1945-1947, s. 115; B. Dolata, Wyzwolenie Polski 1944-1947, Warszawa 1966, s. 346; B. Gębowicz, Zarys dziejów i działalność Pomorskiego Okręgu związku Nauczycielstwa Polskiego 1920-1966, Warszawa 1969, s. 117-120; S. Turowski, Działalność władz miejskich i życie gospodarcze Radziejowa w latach 1945-1948, Bydgoszcz 1982; fot. Młyn parowy 1930 r. Radziejów, ul. Brzeska [z:] fotopolska.eu

Dwór Piaski i rys historyczny wsi

Wieś Piaski leży w Kujawach Zachodnich w odległości 8 km na wschód od Kruszwicy i około 24 km na południowy wschód od Inowrocławia.

Edmund Callier pisał: „Piaski na wschód od Kruszwicy, bliżej Radziejowa, w pasie byłego zaboru pruskiego. W r. 1250 książę Kazimierz potwierdzając posiadłości biskupów kujawskich, wymienia między innymi Piaski, które następnie przeszły w posiadanie kapituły kruszwickiej; r. 1383, podczas zaburzeń domowych, spustoszyli tę osadę stronnicy Domarada. Około r. 1560 posiadali tu Felix Wolski 3 łany kmiece i 2 zagrodników, Wojciech Szuba 1 łan i 2 zagrodników, Wacław Sowa 1 łan i 1 zagr., Jędrzej Rychalski i Maciej Strzezik po jednym łanie. Dziesięcinę pobierali wikariusze kruszwiccy. Kościół parafialny pod wezwaniem ścięcia św. Jana Chrzciciela istniał tu już przed r. 1557.”

Według jednego z nieznanych nam autorów ważnego dokumentu dotyczącego historii wsi wynika, że wieś Piaski przed rokiem 1231 wraz z innymi miejscowościami zostały nadane biskupowi włocławsko-pomorskiemu przez księcia Mazowieckiego i Kujawskiego Konrada.

Miejscowość występuje również pod nazwą Pesci w dyplomie z roku 1250. Kronikarz Jan z Czarnkowa wymienia Pyaski jako własność kanoników kruszwickich w kronice z 1383 roku.

Protokuł wizytacyjny biskupa włocławskiego dostarcza bogatych informacji dotyczących utworzenia parafii w piaskach z roku 1595. Biskup Hieronim Rożdrożewski pisał, że parafia piaskowska wyodrębniona została z parafii kruszwickiej, ponieważ wytrzebienie lasów i częste wylewiska Gopła spowodowały, że komunikacja z Kruszwicą była utrudniona, a w okresie wiosny i jesieni prawie całkiem niemożliwa ze względu na okoliczne bagna i rozlewiska.

W czasie wojny Grzymalitów z Nałęczami Piaski zostały złupione przez ludzi Domarata. W 1575 r. wieś była własnością Krotowskich, w 1579 r. a później Rudnickich.

Na przełomie XIV i XV wieku Piaski należały do dekanatu Radziejowskiego w diecezji włocławskiej. Dobra parafialne należały do kapituły kruszwickiej, której wikariusze byli kolatorami tutejszego kościoła, a częściowo również do kapituły włocławskiej.

W czasie wojny ze Szwedami w 1655 roku uległ zniszczeniu kościół w Piaskach. Prawdopodobnie w XVII wieku została zbudowana nowa świątynia lub gruntownie wyremontowana stara. Odbudowano również kapicę, której fundatorem był właściciel Piask - Stanisław Piaskowski.

Od XVII wieku patronat nad kościołem objęła rodzina Piaskowskich z Piask, a od XIX wieku Jaczyńskich.

W XVII w. majątek należał do rodziny Piaskowskich. Kolejni właściciele to: Stanisław von Lubowiecki i jego spadkobiercy (od 1777 r.), Veronika von Leniecka (1801 r.), Joseph Wolski (1805 r.), John (?) von Rzeszotowski (1827 r.), oraz rodzina wspomniana rodzina Jaczyńskich.

W Piaskach istniał dwór z 2 poł. XIX w. Oiekt wybudował Kazimierz Jaczyński, dwór spłonął w 1945 r.

Okres zaborów przyczynił się do germanizacji ziemi kujawskiej. Po I rozbiorze parafia znalazła się pod zaborem pruskim. Od 1821 roku parafia znalazła się w granicach archidiecezji gnieźnieńskiej i taki stan utrzymał się do dziś.

W latach 1858-1876 administratorem parafii w Piaskach był Julian Brenk. Po jego odejściu przez 11 lat nie było proboszcza, władze pruskie nie wydały odpowiedniego zezwolenia.

W 1885 r. Piaski należały do Czesława Jaczyńskiego. Już wówczas gospodarstwo specjalizowało się w hodowli bydła rasy szwajcarskiej.

Parafianie brali udział w powstaniu styczniowym 1863 i powstaniu wielkopolskim 1918/1919. Do walki ruszyło wielu ochotników. Powstał Batalion Nadgoplański. Do najciekawszych bitw należy walka o Opoczki z 12 marca 1919 roku. Poległ wówczas Stanisław Ziętkowki z Bachorc, którego mogiła znajduje się na cmentarzu w Piaskach.

W 1929 r. właścicielem majątku ziemskiego o pow. 575 ha był Władysław Jaczyński. Do majątku należała też cegielnia. W 1945 r. majątek został znacjonalizowany. Piaski jako PGR weszły w skład Kombinatu PGR Kobylniki-Piaski.

Po odzyskaniu niepodległości Kruszwica i okoliczne wioski znalazły się w obszarze administracyjnym powiatu strzeleckiego, a od 1931 roku powiatu mogileńskiego w wojeództwie poznańskim. W chwili obecnej gmina Kruszwica wraz z Piaskami należy do powiatu inowrocławskiego w województwie kujawsko-pomorskim.

Według zapisków z najstarszych dokumentów wizytacyjnych wieś Piaski należała do szlachcica Bernarda Wapowskiego kanonika kapituły kruszwickiej. Parafia składała się z wiosek: Piaski, Pieckowy Małe i Wielkie, Tarnowo, Wola Wapowska, Bacharcice, Skotniki Zabłotne i Królewskie oraz Maszenki. Niektóre zapisy mówią o istnieniu wsi Kresy, nie wiemy jednak nic o tej miejscowości, wieś dziś jest nieznana. Wspomina się również wieś Wróble, która razem z wioskami: Piaski, Tarnowo i Maszenki była własnością szlachecką. Pozostałe należały do kapituły kruszwickiej, jedynie Wola Wapowska była osobną własnością biskupa i kapituły włocławskiej.

W 1761 roku pojawiła się wzmianka o wsi Bródzki, która została założona przez osadników niemieckich. W XIX wieku do parafii należały: Bachorce (Bacharcice), Bródzki, Marcinki, Maszenice, Piaski, Piecki, Skotniki, Tarnowo, Wola Wapowska, Wolany, Wróble i Zaborowo i tak jest do dziś

Piaskowa parafia leży na wschodnim krańcu dekanatu kruszwickiego i sąsiaduje z parafiami na zachodzie z parafią w Kruszwicy, od północy z parafią w Górze i Pieraniu dekanatu inowrocławskiego, od wschodu z parafiami w Bronisławiu i Broniewie dekanatu radziejewskiego diecezja włocławska oraz od strony południowej z parafią Chełmce dekanatu kruszwickiego.

Od początku XX wieku do pierwszych lat wieku XXI parafią pod wezwaniem Ścięcia świętego Jana Chrzciciela zarządzało siedmiu proboszczów i dwóch administratorów. Ósmy proboszcz przybył do parafii w lipcu 2014 roku.

Kapłani parafii w Piaskach:

• Pius Andrzejewski 1905-1922,
• Józef Domagała 1922-1935,
• Telesfor Kubicki 1935-1939,
• w okresie wojennym służba Boża nie odbywała się,
• Konrad Wilhelmi 1945,
• Józef Markowski 1947-1949,
• Błażej Wolanin 1950-1958,
• Józef Malinowski 1958-1982,
• Zygmunt Małkowski 1982-2005,
• Roman Dąbrowski od 2005-2014,
• Paweł Błochowiak od 2014.

Przy kościele leży cmentarz grzebalny. Właściwy cmentarz to najbliższy teren przyległy do pagórka, na którym stoi kościół. Z braku dokumentacji nie jesteśmy w stanie ustalić kiedy dokładnie został założony. Do ciekawych grobów należy mogiła rodziny Grabskich ze Skotnik, który został wyremontowany w 1932 roku. Na stronie południowej cmentarza znajduje się grobowiec Silewiczów właścicieli wsi Wróble. Na cmentarzu znajduje się dębowy krzyż ufundowany przez Grabskich. Interesujące jest również wydzielone miejsce na groby dla samobójców i dzieci nieochrzczonych. Od początku istnienia cmentarz był ogrodzony drewnianym płotem i żywopłotem. Po !954 roku parkan został zastąpiony siatką. Posadzono także kilka drzew, które miały chronić przed wiatrem. Od 1929 roku na terenie cmentarza znajduje się pompa z wodą głębinową, która została zmodernizowana w latach 70tych. Zbudowano również kostnicę (okres służby ks. Małkowskiego). Wybudowano mury z betonu i postawiono chodniki. Nad porządkiem na cmentarzu czuwają sami parafianie.

W samych Piaskach stoją dwa krzyże: przy polnej drodze do Skotnik i przy polnej drodze do Maszenic. Krzyże znajdują się również w: Bachorcach, Maszenicach, Woli Wapowskiej, we Wróblach, w Piaskach przy drodze polnej państwa Głowackich i w Zaborowie. Najstarszy stoi w Tarnowie na polu p. Gołdynia pochodzi z 1892 roku. Pozostałe pochodzą z czasów powojennych. Zastąpiły krzyże zniszczone w czasie II Wojny Światowej.

Ciekawostki: W Piaskach znaleziono dwie krzemienne siekierki z wczesnego osadnictwa na tych terenach. Około 1383 r. wieś należała do kapituły kruszwickiej. W czasie wojny Grzymalitów z Nałęczami Piaski zostały złupione przez Domarata. W roku 1885 było tu 10 domów i 133 mieszkańców, w roku 1929 było ich 233. Według Narodowego Spisu Powszechnego z marca 2011 r. wieś liczyła 350 mieszkańców. Jest siódmą co do wielkości miejscowością gminy Kruszwica. W latach 1975-1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa bydgoskiego.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła:

• Archiwum Archidiecezji w Gnieźnie, akta personalne księży (sygn AKH III).
• K. Bartowski, M. Lewandowska, B. Lewandowski, Historia parafii pod wezwaniem Ścięcia Jana Chrzciciela w Piaskach, Piaski 2009.
• Relacje świadków, wywiad z mieszkańcami.
• Archiwum parafii w Piaskach, kronika parafialna tom I, tom II i tom III 1920-1978.
• Księga ogłoszeń parafialnych, księga chrztów, ślubów i zgonów.
• Księga Adresowa Polski, Warszawa 1930, s. 1358.
• Kruszwica zarys monograficzny, pod red. J. Grześkowiak, Toruń 1985.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, Tom III (s.55), Warszawa 1887.
• Roczniki Archidiecezji Gnieźnieńskiej i Poznańskiej 1919-1936.
• K. Śmigieł, Parafia pod wezwaniem Ścięcia św. Jana Chrzciciela w Piskach, Rys historyczny, Gniezno 1970.
• Wiadomości Archidiecezji Gnieźnieńskiej 1946-2014, portal Archidiecezji Gnieźnieńskiej.

Polityka i wybory w Radziejowie - pierwsza połowa XX w.

W listopadzie 1930 r. odbyły się wybory do Sejmu. Radziejów wchodził wówczas w skład dziesiątego okręgu wyborczego. Miasto i gmina tworzyły po 2 obwody. Uprawnionych do głosowania w mieście było 1970 osób, w gminie – 2012 osób. Oddano w mieście 1643 głosy, z tego ważnych 1639, w gminie 1617 – ważnych 1603 głosy. Duże wpływy w mieście miał prorządowy Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR), Sporo głosów otrzymały PPS i PSL „Wyzwolenie”, PSL „Piast” i NPR, a także endecka SN. Duże znaczenie w mieście odgrywały Polska Partia Socjalistyczna i Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie”, a także organizacje katolickie i Komunistyczna Partia Polski.

Szczególne ożywienie działalności komunistycznej w Radziejowie przypadło na okres kryzysu. Szeregi KPP zasilały rzesze bezrobotnych. Tworzone były komitety i podejmowano wspólne akcje z bezrobotnymi. Dnia 15 stycznia odbyło się zebranie zorganizowane przez PPS, na którym pojawili się zaproszeni członkowie KPP.  W jednym z wniosków domagano się od samorządu zapomogi dla bezrobotnych. Członkowie KPP Radziejów roznosili ulotki i organizowali odezwy, pojawiali się w okolicy z okazji różnych rocznic i świąt, np. w związku ze śmiercią Lenina, Liebknechta, Róży Luksemburg czy Międzynarodowego Dnia Kobiet i Komuny Paryskiej i święta 1 Maja.

Odczyty KPP odbywały się przy pomniku Kościuszki na rynku i w Żydowskiej Bibliotece i Czytelni w Radziejowie. Na jednym z nich pojawił się Stanisław Suski, znany działacz KPP, opiekun organizacji partyjnej w mieście. KPP zostało rozwiązane w mieście w 1938 r. Głównym rzecznikiem interesów robotników została PPS. 

Wśród robotników sezonowych i rolników bardzo  popularny był PPS. Partia oddziaływała na mieszkańców poprzez Związek Zawodowy Pracowników Komunalnych i Instytucji Użyteczności Publicznej, a także za pośrednictwem Związku Zawodowego Robotników Rolnych. PPS odgrywało też znaczącą rolę w organizacji bezrobotnych. Partia zaznaczała swoją obecność organizując wiece, zebrania i zjazdy już od 1921 r. Wiec z 1922 r. był tak burzliwy, że musiała interweniować policja, aby przywrócić spokój w mieście. Znani działacze PPS w Radziejowie to: Zygmunt Piotrowski i Adam Ciołkosz. 

W Radziejowie odbyła się zjazdy ZZRR, przeważnie raz w roku. W latach 1932-1939 uczestniczyło w nich od 60-150 delegatów. W 1938 r. na czele ZSRR stali: Antoni Lewandowski, Andrzej Wasilewski, Adam Sobkowiak, Jan Kamiński, Andrzej Krajewski i Józef Starosta.

W czasie kryzysu powstało Stowarzyszenie Robotników Chrześcijańskich, pod przewodnictwem księdza J. Wieczorka. Organizacja skupiała głównie rzemieślników i robotników z miasta i okolic w liczbie około 50 osób.

W mieście działało od pierwszych lat niepodległości, Stronnictwo Narodowej Demokracji. W latach 1919-1928 występowało pod nazwą: Związek Ludowo-Narodowy, a w latach 1928-1939 – Stronnictwo Narodowe. W latach 1926-1933 część endeków działała w ramach nacjonalistycznej organizacji Obóz Wielkiej Polski, a w 1934 r. w Obozie Narodowo-Radykalnym.

Siedziba Narodowej Demokracji w powiecie nieszawskim mieściła się w Czołówku, we folwarku Kazimierza Gruetzmachera, prezesa Zarządu Okręgowego Stronnictwa Narodowego we Włocławku i posła na Sejm. W Czołówku odbywały się zebrania członków.

Stronnictwo Narodowe rozszerzało swoje wpływy na wsi radziejowskiej poprzez aktywny udział w organizowaniu kółek rolniczych i Kół Gospodyń Wiejskich. Stronnictwu Narodowemu były podporządkowane organizacje i cechy rzemieślnicze Radziejowa. Ideowo ze SN było związane Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. W połowie 1931 r. w skład zarządu towarzystwa wchodzili: dr Kaliszek – prezes, S. Pawlicki, B. Kozłowski, A. Kopkiewicz, J. Siwiński, S. Wyrzykowski, K. Gruetzmacher, K. Wrzesiński, Z. Rossman i K. Metrycki. W 1932 r. organizację na jednym ze zjazdów reprezentowało 39 osób. Z pośród członków „Sokoła” rekrutowali się niektórzy aktywiści Obozu Polski ( w latach 1926-1933) i bojówkarze SN.

W 1932 r. naczelnikiem TG „Sokół” w Radziejowie był Józef Korpusiński, który kierował także OWP. Siedzibą OWP był dom poklasztorny. 

Najsilniejszym ugrupowaniem politycznym po przewrocie majowym w 1926 r. stał się w mieście bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem, który uzyskał w wyborach do Sejmu w 1930 r. 535 głosów, o 13 głosów więcej niż partie Centrolewu razem. BBWR spierany był przez Związek Strzelecki i inne organizacje w mieście.

W 1928 r. powstał Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet, z K. Płachcińską jako prezes i M. Małwiczową – wiceprezes. ZPOK utworzyło w 1933 r. Koło Matek liczące 50 członkiń. Koło posiadało własny zarząd z Lipską jako przewodniczącą i Trawczyńską – wiceprzewodniczącą. W szeregach sanacji znalazły się także Związek Młodzieży Wiejskiej „Siew”, z kołami w Radziejowie i Brzeźnie, z liderem – Józefem Bykowskim.

Na terenie miasta działa także Żydowska Partia Socjalistyczna „Bund”. Działała poprzez różne organizację: rzemieślnicze i stowarzyszenie kulturalno-oświatowe.  W stowarzyszeniu „Genilus Chesed”: zarząd składał się w większości z członków Bundu  z Izzakem Salomońskim – prezesem,  Jakubem Łaskim, Aronem Grabskim i Mojżeszem Stupajem.

W wyborach do władz miejskich Radziejowa w dniu 19 czerwca 1932 r. burmistrzem został członek SN Marian Gonera, zaś wiceburmistrzem działacz BBWR Adam Piątkowski, który uprzednio pełnił także tę funkcję. Jednak pod naciskiem władz powiatowych M. Gonera został odwołany ze stanowiska burmistrza, a jego miejsce zajął w dniu 28 września 1933 r. dotychczasowy burmistrz miasta Nieszawy J. Kossowski, związany z obozem sanacyjnym.

Przedstawicielami Radziejowa w Sejmiku Nieszawskim w 1930 r. byli: Jan Kwieciński, Władysław Dziki i Witold Zieliński. Do wydziału Powiatowego wybrano Franciszka Surdyka. 

Podsumowując, życie polityczne w Radziejowie i na wsi było bardzo różnorodne. W połowie XX wieku, zależało od wpływów powiatu nieszawskiego i Rządu. W mieście traktowano bezrobotnych i rolników jako broń w wyborach. Społeczność wybierała między tymi organizacjami, które mogły zapewnić im byt w przyszłości. Jednak władze miasta nie miały żadnego pomysłu na poprawę życia w przeludnionej wsi, ani na zmniejszenie bezrobocia. Prowadziło to do wielu strajków i konfliktów między partyjnych, rozdarcia i podzielenia społeczeństwa. 

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: „Rolnik Nieszawski”, 34/1930; „Głos Nieszawski”, 36/1933, s. 2; 52/1933; 4/1934; Powiatowe Archiwum Państwowe we Włocławku, Starostwo Powiatowe Aleksandrowskie, sygn. 153, k. 21, Według spisu ludności z dnia 1.10.1939 r., Bydgoszcz; Skorowidz gmin Rzeczypospolitej, Warszawa 1933, s. 17, s. 17, tabl. nr 3; Wykaz zaludnienia i obszaru miast i gmin powiatu nieszawskiego „Głos Nieszawski”, 5/1936; Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej z dnia 30 września 1921 r. Budynki, Warszawa 1928; „Głos Nieszawski”, 4/1934, s.6; Dzieje Radziejowa Kujawskiego, pod red. J. Danielewicza, Bydgoszcz 1982, artykuł Z. Pawluczuk, Lata 1918-1939, Obszar-Ludność-Gospodarka, Bydgoszcz 1982. Fot. Prezydium BBWR z wizytą u marszałka Senatu Juliana Szymańskiego w 1929 r.

Tajemnice inowrocławskiego cmentarza

Jak stary jest cmentarz przy kościele Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu? To pierwsze z pytań, które powinniśmy zadać. Niestety nie ma na nie jednoznacznej odpowiedzi, historycy spierają się co do daty. Możliwe, że cmentarz powstał wcześniej niż świątynia, twierdzi tak część autorów jednak opierają się oni na niepewnych źródłach tj. rysunek sporządzony w 1956 r., dokumentujący pod ławą absydy zaleganie szkieletów, ułożonych na grzbiecie. Rysunek jest niewiarygodny. Rysownik musiał sporządzić szkice szkieletów, kości przylegających do fundamentów. Miał to być dowód na istnienie pod murami kościoła grobów, wnętrze kościoła było także cmentarzem.

Na cmentarzu znajdują się sarkofagi, romańskie grobowce w nawie kościoła. Jeden z nich usytuowany był w pośrodku nawy, na wprost głównego ołtarza, a drugi znajdował się przed wnęką ołtarzową, na południe od łuku tęczy. Musiały tam spoczywać osoby szczególnie honorowe. Prawdopodobnie przed bocznym ołtarzem spoczywa książę lubieszewsko-tczewski, wygnaniec - Sambor II, zmarły 30 grudnia 1271 lub 1272 r. 

Ciekawą płytę z XIX wieku opisał profesor Józef Łepkowski. Piaskowcowa płyta miała ryte godła czterech ewangelistów, pośrodku herb Pomian, a także inskrypcję, która mówiła o tym, że poświęcono ją pamięci zmarłego w 1522 r. szlachcica Stanisława Sampolskiego. Rozbitą płytę, (część jej widnieje w ścianie absydy), wraz z fragmentami innych nagrobków użyto do dobudowy kościoła. Cmentarz początkowo pełnił funkcję parafialnego dla Inowrocławia. W połowie XIII w. zmarłych zaczęto chować na cmentarzu w mieście w murach, przy kościele św. Franciszka. Możliwe, że w XIV w. dawny plac targowy, na którym wznosił się kościół św. Mikołaja, zamieniono na cmentarz miejski parafii. Cmentarze istniały także przy innych kościołach. W XVIII w. zaniechano chowania zmarłych na cmentarzach usytuowanych w mieście. Po 1819 r. do wspólnej, nie oznakowanej mogiły przeniesiono na cmentarz przy kościele im. Najświętszej Maryi Panny, kości książąt kujawskich i zmarłych spoczywających dotychczas w murach przeznaczonych do rozbiórki kościoła franciszkanów.

Na przełomie XIX i XX wieku, brakowało miejsca na cmentarzu, zaczęto prowadzić rotację grobów. Sporą część grobów plantowano, nie oszczędzono nawet grobów zasłużonych obywateli. I tak z cmentarza zginął grób doktora Zygmunta Wilkońskiego, zmarłego w 1880 r. Podobne losy spotkały mogiłę doktora Leona Czaplickiego.

Podczas okupacji niemieckiej w latach 1939-1945 cmentarz zdewastowano. Z większości nagrobków usunięto polskie napisy. Zburzono także monumentalny pomnik grobowy ustawiony nad wspólną mogiłą powstańców wielkopolskich, poległych podczas zdobywania Inowrocławia w dniach 5-6 styczeń 1919 r. Pomnik był dziełem rzeźbiarza bydgoskiego Piotra Trajblera.

W latach 60-tych XX w. postanowiono uporządkować otoczenie świątyni. Nieczynny cmentarz splantowano, urządzając w jego miejscu park. Na cmentarzysku pozostawiono kilka lepiej zachowanych grobowców. Uratował się grobowiec rodziny Grabskich, z trumnami Lucjana Grabskiego i jego syna Stefana. Przy północnym skraju cmentarzyska pozostawiono grobowiec Wituskich, zbudowany w 1911 r.

W rocznicę powstania wielkopolskiego, 11 stycznia 1969 r. w parku odsłonięto pomnik pamięci poległych powstańców, dzieło warszawskiej rzeźbiarki Zofii Kann-Pociłowej. W 1990 r. postawiono kamień pamiątkowy konfederatom barskim. 

Ziemia cmentarna kryje prochy ludzi, którzy mieszkali, pracowali i walczyli za Inowrocław, w czasie od XII do XX w. Niestety przed likwidacją nie porobiono opisów i fotografii nagrobków. Cmentarz kryje jeszcze wiele tajemnic.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: C. Sikorski, Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu, Inowrocław 1991.

Uroczystości w Rożniatach. Upamiętniliśmy zamordowanych mieszkańców Kruszwicy i oklolic

W Rożniatach odbyły się uroczystości poświęcone ofiarom zbrodni II Wojny Światowej. W październiku 1939 roku w podkruszwickiej wsi zamordowano mieszkańców Kruszwicy oraz okolic.

IV Marsz Patriotyczny: Upamiętniliśmy ofiary "Zbrodni Łagiewnickiej"

Od pięciu lat Nadgoplańskie Towarzystwo Historyczne upamiętnia ofiary "Zbrodni Łagiewnickiej". We wrześniu 1939 roku na podkruszwickich polach doszło do zamordowania 36 mieszkańców Kruszwicy i okolic.

Słowo o wykopaliskach we wsi Szarlej 1972-1975 r.

W listopadzie 1972 r. niedaleko Kruszwicy, w Szarleju przeprowadzone zostały badania archeologiczne. Stanowisko nr 6 położone jest 500 m w kierunku południowym od byłego PGR Szarlej. W latach 1973-1975 kontynuowano wykopy na tym terenie. Odkryto trzy obiekty: część rozległej glinianki związanej prawdopodobnie z osadnictwem ludności kultury późnej ceramiki wstęgowej oraz dwie jamy. 

W gliniance oprócz ceramiki, znajdowały się amfory kuliste, odnaleziono także fragmenty ceramiki kultur młodszych niż neolityczne. 

W wyniku badań pozyskano 262 fragmenty naczyń, pięć małych bryłek polepy, dwa odłupki z krzemienia bałtyckiego, fragment pytki szlifierskiej z piaskowca kwarcowego i kilka drobnych, nadpalonych kości zwierzęcych. 

Jeśli chodzi o naczynia, wyróżniono formy: puchary lejkowate (19 fragmentów), amfory (5 fragmentów), garnki (2 fragmenty naczyń), 1 wazę, 1 kubek i prawdopodobnie 1 fragment talerza. Puchary miały formę smukłą, z wysoką szyjką i lekko zaznaczonym załomem na styku szyjki i brzuśca. Wśród amfor 1 fragment posiadał cylindryczną szyję i 4 fragmenty brzuśce o największej wydatności w górnej części. Fragmenty 2 naczyń to formy naczyń szerokootworowych z dnem o przypuszczalnie niewielkiej średnicy. Jedyny egzemplarz kubka krępego z uchem, posiada lekko lejkowatą szyjkę i płaskie, niewyodrębnione dno. Znaleziono także fragment talerza. 

Do schudzania gliny stosowano domieszkę tłuczonych skorup, głównie drobnych i średnio-ziarnistych, niekiedy z udziałem piasku. Nie stwierdzono używania jako domieszki pokruszonych muszli. Zdecydowana większość ceramiki charakteryzuje się bardzo dobrą twardością. Styl zdobienia ceramiki z Szarleja charakteryzuje się jedno- rzadziej dwuelementowych wątków, wykonanych technikami odciskania, plastyczną i ryto-odciskaną w strefie brzuścowej. Czasem stosowano technikę nacinania i rycia. Zdobienia naczyń realizowano z udziałem jednego lub dwóch wątków. Wyjątkiem jest waza, gdzie występują trzy wątki jednoelementowe. 

Odkrycie tak licznych pozostałości ceramiki, świadczą o istnieniu punktu osadniczego w Szarleju.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: Informator  Archeologiczny, Badania 1972, Warszawa 1973, s. 50-51; B. Maciukiewicz-Czarnecka, Badania na stan. 6 w Szarleju, pow. Inowrocław, Komunikaty Archeologiczne, 1978, s. 23-25; informator Archeologiczny, Badania 1973, Warszawa 1974, s. 42-43;  Artykuł B. Wawrzykowska, Muzeum Okręgowe w Toruniu, Materiały kultury pucharów lejkowych na stanowisku 6 w Szarleju, gm. Kruszwica, s. 21-32, w: Z Dziejów Kujaw i Pałuk, Materiały z sesji naukowej w Inowrocławiu, Inowrocław 2005 r.

Przewodnik po miejscach pamięci gminy Kruszwica

Do rąk czytelników oddaje najnowszy „Przewodnik” — opracowany na podstawie materiałów zebranych przez Nadgoplańskie Towarzystwo Historyczne od początku istnienia organizacji.

Wydarzenia lat 1919—45, są szczególnie ważne dla mieszkańców Kujaw. Lata określane mianem II wojny światowej, szczególnie tragicznie zapisały się w dziejach. Wojna ta była bowiem wyjątkowo perfidnie wymierzona w życie człowieka, jego godność i prawo do wolności, w politycznie suwerenne istnienie państw i narodów — jej cel sprowadzał się do biologicznego wyniszczenia podbitych narodów, a w tym także nas, Polaków. W omawianym czasie pogwałcone zostały wszystkie, obowiązujące na przestrzeni dziejów, zwyczaje i prawa wojny.

O zbrodniach ludobójstwa, których dowody pozostały na naszej ziemi — nie wolno nam zapomnieć! Pamięć o tragicznym losie, męczeństwie i śmierci milionów ludzi powinna się stać dla nas przesłanką głębokiego humanizmu, stanowić nie tylko ostrzeżenie, ale również nieść nadzieję, że narody świata — doświadczone okrucieństwem wojny i zbrodni, których dokonał faszyzm — potrafią zbudować spokojną i szczęśliwą przyszłość.

Celem tego opracowania jest zaszczepienie w sercach i umysłach — szczególnie młodych ludzi — szacunku dla bohaterów przeszłości naszego narodu, dla żołnierzy Września, bojowników Ruchu Oporu i partyzantów, powstańców i więźniów politycznych, męczonych w obozach, dla żołnierzy polskich walczących na wszystkich frontach II wojny światowej.

Pamiątki i tablice pamiątkowe Powstania Grudniowego 1918 roku i późniejszych wydarzeń do roku 1945, są niezwykłą częścią naszej historii, tradycji i krajobrazu ziemi kujawskiej. Licznie rozsiane po miastach i wsiach, miasteczkach i osadach, budynkach i placach, po polach i cienistych cmentarzach, zostały jakby malowniczo wtopione w krajobraz naszego regionu. Każda z tych pamiątek sławi jakiś fragment Powstania, czy II wojny światowej, opiewa ważne zdarzenia tamtych czasów, urzeka dostojeństwem treści i głosi, jak drogo była okupiona wolność przez ludzi tej ziemi.

Książka ta jest poprawioną i uzupełnioną wersją poprzednich publikacji, które wychodziły w latach osiemdziesiątych, a później temat został nieco zaniedbany. Wiele pomników nie dotrwało do dzisiejszych czasów, przykładowo po rewitalizacji Rynku w Kruszwicy został zniszczony pomnik postawiony w 40.rocznicę napaści hitlerowskiej na Polskę. Opatrzony był tablicą: „Nie żyje się by walczyć, lecz walczy się by żyć”, pomnik znajdował się naprzeciwko kościoła pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus. Był to słup betonowy z kamiennym obeliskiem u podstawy. Na górze wisiało godło Polski, na dole, na kamieniu znajdowała się czarna tablica. Odsłonięcie pomnika odbyło się 9 maja 1979 roku, pomnik rozebrano niedawno.

Nie jest to jedyny pomnik, który zniknął na przestrzeni dziejów i na pewno nie ostatni. Przytoczę jeszcze historię pomnika na Wzgórzu Zamkowym w Kruszwicy, nie daleko pozostałości ruin wieży. Znajdował się tam betonowy słup z żeliwnym orłem pruskim na górze skierowanym na wschód i tablicą — płaskorzeźbą cesarza Wilhelma I, Bismarka, von Moldke oraz von Roona tzw. „Denkmal”. Pomnik władze niemieckie odsłoniły w sierpniu 1895 roku Denkmal pojawiał się na pocztówkach jeszcze w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Wówczas ukazany był po modernizacji z datami i miejscami związanymi z odzyskaniem przez Polskę niepodległości. Zniknął z krajobrazu Kruszwicy prawdopodobnie jeszcze przed wybuchem II wojny światowej.

Książka opowiada historię istniejących pomników i tablic. O tych już nieistniejących mam nadzieję stworzyć oddzielną publikację.

Bartłomiej Grabowski