poniedziałek, 2 listopada 2015

Historia Kruszwickich Żydów XIX-XX w.

Dla Kruszwicy XIX wiek obfitował w wydarzenia polityczne, które nie sprzyjały rozwojowi liczebności ludności. Był to czas wojenny, począwszy od 1794 r., aż do Powstania Wielkopolskiego (1918/1919), mieszkańcy walczyli o swoje prawa i niepodległość. W ciągu 100 lat liczba mieszkańców w tym okresie wzrosła, z 57 do 2937. Największy przyrost ludności w Kruszwicy zanotowano w latach 1880 -1900. Ma to związek z uprzemysłowieniem miasta, w szczególności z uruchomieniem w Kruszwicy cukrowni.


W początkach XVII w. w Kruszwicy mieszkał żydowski rzeźnik. Jednak większa grupa Żydów pojawiła się w mieście dopiero około 1810–1811 roku. W 1812 r. było ich 11. W kolejnych latach żydowska społeczność powoli się rozrastała.

Osiedleni w Kruszwicy Żydzi mieli od 1826 r. własną gminę na prawach korporacji . Najprawdopodobniej w końcu lat dwudziestych lub początkach trzydziestych XIX w. powstała więc samodzielna gmina. Jej statut zatwierdzono 13 kwietnia 1834 roku. Do tego czasu społeczność żydowska w Kruszwicy należała do gminy żydowskiej w Inowrocławiu. Względy finansowe spowodowały, że władze gminy kruszwickiej zwróciły się w 1839 r. do gminy w Inowrocławiu z wnioskiem o ponowne przyłączenie. Sprawa nie została jednak sfinalizowana. Gmina w 1858 r. liczyła 194 osoby, w 1907 – 91. W jej granicach znajdowało się, obok Kruszwicy, dziewięć okolicznych wsi, położonych w obrębie wójtostw Kruszwica i Chełmce.


W 1858 r. w Kruszwicy wybudowano synagogę (ul. Poznańska). Lekcje religii prowadził kantor Marcus Caro (w 1907 r. – 5 uczniów). Na przełomie XIX i XX w. gminą kierowali: H. Cohn, A. Michaeli, dr Aronsfeld.

Synagoga w Kruszwicy mieściła się przy ul. Poznańskiej (dawniej nr 4, dziś 8). Z zestawienia majątku Gminy Żydowskiej w Kruszwicy z 31 lipca 1930 r. możemy dowiedzieć się, że wartość budynku szacowano wówczas na 5000 zł, a jego stan oceniano jako dobry, po przeprowadzonym kilka lat wcześniej remoncie. Oprócz bóżnicy mieściły się w tym budynku pomieszczenia mieszkalne oraz chlewy. Istnieje prawdopodobieństwo, że budynki nazwane „chlewami” mogły pełnić funkcję rzeźni rytualnej. Przed włączeniem gminy żydowskiej w Kruszwicy do gminy żydowskiej w Inowrocławiu sporządzono spis majątku ruchomego (datowany na 14.06.2015 r.). Znalazły się w nim takie przedmioty jak:
  • 2 rodały w dobrym stanie (400 zł)
  • 3 rodały wadliwe (150 zł)
  • 1 srebrny puklerz do rodału (50 zł)
  • 3 jady (15 zł)
  • 1 kielich (5 zł)
  • 4 lichtarze mosiężne (10 zł)
  • 4 lichtarze mosiężne korony (25 zł)
  • 3 korony gazowe mosiężne (15 zł)
  • 1 lampa gazowa (3 zł)
  • 1 zegar ścienny (20 zł)
  • 2 talerze mosiężne ścienne (10 zł)
  • 1 umywalnia (3 zł)
  • 3 ręczniki (3 zł)
  • 14 ławek (42 zł)
  • 2 krzesła (10 zł)
  • 1 klęcznik (3 zł)
  • 1 dywan (5 zł)
  • 1 chodnik (3 zł)
  • 2 spluwaczki emaliowane (2,5 zł)
  • 15 kart do rodałów (1,5 zł)
  • 1 mosiężna puszka na datki (0,25 zł)
  • 8 zasłon do arki przymierza (24 zł)
  • 6 małych zasłon do arki przymierza (6 zł)
  • 4 wielkie obrusy do ołtarza (20 zł)
  • 9 małych obrusów do ołtarza (9 zł)
  • 11 płaszczów do rodałów (22 zł)
  • 1 klęcznik (0,50 zł)
  • 1 szafka do akt (5 zł)
Budynek synagogi został zburzony przez Niemców podczas II wojny światowej.

W 1863 r. gmina żydowska w Kruszwicy liczyła 23 członków z samego miasta oraz 19 członków z okolicy. Dla stworzenia lepszych warunków rozwijającej się gminie żydowskiej zakupiono nieruchomość, którą przebudowano na synagogę. Do synagogi należał także grunt obszarze 3 mórg. W 1877 r. korporacja żydowska powołała towarzystwo wzajemnego popierania się na wypadek choroby, śmierci oraz dla pielęgnowania ciężko chorych.


Synagoga w Gniewkowie


Po 1920 r. większość mieszkańców wyjechała do Niemiec. Kruszwiccy Żydzi parali się głównie kupiectwem. W 1939 r. handlem zajmowali się: Fiszel Engel, Jochna Feldmann, Nastka Feldmann, Mojżesz Grojnowski, Szlamowicz, M. Paździerski, Salo Pieterkowski, Sajda Radziejewska. W 1921 r. gmina liczyła 25 osób, w 1923 – 22, w 1925 – 35, w 1932 – 19.


Od maja 1920 r. gminą kierowali: dr Heimenn Aronsfeld (przewodniczący, pełnił także funkcję rabina), Emil Seelig, Caezar Freudenthal, zastępcy: Eliasz Witkowski, Salo Pieterkowski. Z tego składu w 1923 r. pozostali w zarządzie: H. Aronsfeld i S. Pieterkowski. Przewodniczący gminy w 1923 r. wyjechał do Niemiec. Aby zapewnić pozostałym członkom możliwość korzystania z instytucji gminnych i uchronić jej majątek przed przejęciem przez skarb państwa, zarząd zawarł z przedstawicielami gminy inowrocławskiej L. Levy'm i Baruchem Wienerem akt dzierżawy (obowiązujący do 1 lipca 1948 roku) synagogi, domu mieszkalnego i cmentarza. W 1932 rok umowę rozwiązano, a nieruchomości włączono do zasobów gminy żydowskiej w Inowrocławiu.


Po ograniczeniu autonomii na rzecz Inowrocławia gmina kruszwicka zaczęła pogrążać się w chaosie finansowym i administracyjnym. Nie pracował żaden urzędnik gminny, religii indywidualnie nauczali rodzice. Symbolem upadku było zrzeczenie się przewodniczenia gminie przez S. Pieterkowskiego, który przekazał obowiązki 30 lipca 1925 r. Bercie Unger. W latach 1924–1929 prowadzono gospodarką pozabudżetową. Członkowie gminy wszelkie koszty pokrywali z dobrowolnych składek.


Od 1928 r. zaczęły odżywać tendencje do usamodzielnienia się gminy i wyłonienia nowego zarządu. Znaleźli się w nim: Joel Dawid Rachwalski (wyprowadził się, zastąpił go jako przewodniczący S. Pieterkowski), Chil Majer Paździerski, Louis Myrants, zastępcy: Maurycy Wilczyński, Menachem Feldman. Komisarzem Gminy Żydowskiej 15 marca 1932 r. został burmistrz Kruszwicy. Przygotował, ostatnie przed włączeniem do gminy w Inowrocławiu, wybory do zarządu gminy, które przeprowadzono w dniu 12 października 1932 roku. Wybrano: Chila Majera Paździerskiego (przewodniczący), Moszka Feldmana, Jeszue Feldmana. Majątek gminy tworzyły: synagoga z przyległymi przybudówkami (ul. Poznańska 4). Jej wartość w 1930 r. szacowano na 5000 zł, a wyposażenie na 300 zł. W sąsiedztwie synagogi znajdował się dom mieszkalny, gdzie mieścił się dom modlitw (ul. Poznańska 18) o wartości 10 000 zł. Przy ul. Fabrycznej umiejscowiony był cmentarz o powierzchni 1,5 morgi z przyległym ogrodem (600 zł).


Spis kruszwickich Żydów z 1932 r.:
Majer Auerbach (1905), Szyk Janosin (1909), Ryfka Łobuszyńska (1911), Szjna Markus (1903), Recha Myratnits (1895), Abram Naftal (1886), Chil Paździerski (1893), Elza Pieterkowska (1888), Joanna Pieterkowska (1855), Heinz Pieterkowski (1921), Jan Pieterkowski (1924), Salo Pieterkowski (1891), Szymon Pieterkowski (1901), Jetka Rachwalska (1929), Maria Rachwalska (?), Samuel Rachwalski (1898), Estera Sommer (1904).


Obsługę religijną w latach trzydziestych zapewniali przyjeżdżający z Inowrocławia kantor i rzezak Szlingenbaum, rabini: Jakub Kohn (do 1933) i Stanisław Simon (od 1935). W grudniu 1937 r. miały miejsce przypadki bojkotu żydowskich firm.

W początkach listopada 1939 r. po wielu przygotowaniach ruszyła centralnie kierowana akcja wysiedleńcza związana z osadzeniem na ziemiach wcielonych do Rzeszy Niemców etnicznych. W jej interesie Himmler jako komisarz Rzeszy dla umocnienia niemczyzny wydał rozporządzenie zabraniające dalszych wysiedleń „dzikich”. Odpowiednie akapity, zarządzenia 1/II z 30 października 1939 r. wydanego przez komisarza Rzeszy brzmiały następująco: wysiedleń należy z dawnych, obecnie niemieckich prowincji i terenów Rzeszy wszystkich Żydów; z prowincji Prusy Zachodnie wszystkich Polaków z Kongresówki; z prowincji Poznań, Prusy Południowe i Prusy Wschodnie oraz Wschodni Górny Śląsk szczególnie wrogo usposobione elementy spośród ludności polskiej, których liczba zostanie podana później…


W 1939 r. większość Żydów uciekła z miasta przed wkroczeniem wojsk niemieckich. W okolicach Kruszwicy znalazła się we wrześniu, październiku i listopadzie 1939 r. grupa Żydów m.in. z Inowrocławia i być może pojedynczy miejscowi Żydzi. Zostali wymordowani w pobliskich Łagiewnikach, Przedbojewicach i Różniatach. Synagogę kruszwicką zburzono na przełomie 1939 i 1940 roku.

Na terenie Kruszwicy, podobnie jak w Janikowie, powstał obóz pracy dla ludności żydowskiej. Przeciętny stan zaludnienia obozu liczył 120 osób. Był to obóz przejściowy, istniał od 2/3 listopada 1942 r., do 27 kwietnia 1943 r., czyli do czasu kiedy zostały wykonane wyznaczone przez Niemców prace na terenie Kruszwicy. Więźniowie otrzymywali za pracę chleb i czarną kawę, czasem cienką zupę. Racje żywnościowe nie mogły zaspokoić głodu, więźniów głodzono. Po zamknięciu obozu Niemcy zlikwidowali część więźniów niezdolnych do dalszej pracy, część z nich zamordowano w okolicznych lasach, a resztę wywieziono do obozów koncentracyjnych w Dachau, Mauthausen i innych oraz do obozu pracy w Rudau koło Królewca.


Na zachód od Kolegiaty kruszwickiej, w miejscu, gdzie dziś funkcjonuje cukrownia niegdyś położony był cmentarz żydowski. Cmentarz zaczynał się na skrzyżowaniu ul. Ziemowita, Przybyszewskiego i Powstańców Wielkopolskich i rozciągał się w kierunku Gopła (wzdłuż dzisiejszego muru cukrowniczego na ul. Ziemowita). Cmentarz powstał około 1839 r., powierzchnia sięgała około 0,15 ha, w prostokącie. Obiekt przestał działać w czasie II wojny światowej, jednak całkowita likwidacja miała miejsce w latach 60tych, w czasie rozbudowy infrastruktury cukrowni.


Materiały zebrał Bartłomiej Grabowski, źródła:
Guldon Z., Żydzi w miastach kujawskich w XVIXVIII wieku, „Ziemia Kujawska” 1993, t. 9.
Heppner A., Herzberg I., Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden in den Posener Landen, Koschmin – Bromberg 1904–1908.
Kawski T., Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918–1942, Toruń 2007.
Kawski T., Społeczność żydowska na pograniczu kujawsko-wielkopolskim w XX wieku, [w:] Z dziejów pogranicza kujawsko-wielkopolskiego. Zbiór studiów, red. D. Karczewski, Strzelno 2007, ss. 161–187.
Łaszkiewicz T., Z dziejów Żydów na Kujawach Zachodnich w okresie międzywojennym, [w:] Albert Abraham Michelson, noblista z Kujaw. Studia i materiały, red. D. Kurzawa, Strzelno 2007, ss. 62–70.
W. Jastrzębski, T. Jaszowski, Potulice oskarżają, Bydgoszcz 1968.
http://lapidaria.wikidot.com/cmentarz-zydowski-kruszwica
http://www.sztetl.org.pl/


Brak komentarzy:

Prześlij komentarz