Kruszwica - nazwa, herb, położenie miasta i wsi

Herb miasta wyobrażał Mysią Wieżę na wyspie; na kończynach wstęgi, która wije się za tarczą, wypisany był rok 1422, przypominający nadanie króla Władysława¹.

Zgodnie z § 13 Statutu Gminy Kruszwica z dnia 28 lutego 2003 r. - herbem Gminy jest wizerunek zielonego drzewa gruszy w srebrnym polu².

Karol Górski napisał w swej publikacji z 1965 r. (Dzieje Kruszwicy do końca XVIII w.) - Herb miasta przedstawiał w r. 1564 drzewo gruszę, w r. 1582 natomiast owoc gruszy.

Kruszwica rozłożyła się na lewym brzegu Noteci, w miejscu gdzie rzeka wydobywa się z północnej kończyny Gopła. W dalszym rozwoju osada rozciągnęła się na prawy brzeg Noteci, gdzie stanęła katedra biskupia. Obszar ziemi otaczającej katedrę, był własnością biskupów. Tam powstała tez wieś Kruszwica. Mosty łączyły oba brzegi Noteci i obie części miasta.

Wieś Kruszwica, leżąca na prawym brzegu Noteci, wprost do miasta, wchodziła w skład starostwa kruszwickiego, z którym dzieliła swe losy.

W 1409 r. król Władysław nadał szpitalowi św. Ducha w Brześciu kujawskim dziesięciny z dwóch łanów na Kruszwicy i Łagiewnikach. Folwark należał do proboszczów kruszwickich. Z wsi pobierał dziesięcinę dziekan.

Wieś, zabrał rząd pruski w czasie zaborów, wcielona była do tzw. domeny Strzelno, a w końcu sprzedana. W r. 1830 składała się z wsi włościańskiej, folwarku, kolegiaty, wiatraka i 32 dymów, w których żyło 264 mieszkańców – 220 katolików i 44 protestantów.

Po oderwaniu wsi od folwarku zostało przy wsi 28 dymów z 339 mieszkańcami, (271 katolików, 68 protestantów) i 143 hekt. Obszaru między którymi było 101 roli i 2 łąki; czysty dochód z hektara roli wynosił 18,41 z hektara łąk 17,62 marki.

Folwark kruszwicki razem z drugim folwarkiem, zwanym Gopło liczył 13 dymów, 241 mieszkańców, (173 katolików, 68 protestantów) i 911 hektarów obszaru, między którym leżało 486 roli i 186 łąk; czysty dochód z hektara roli wynosił 17,23, z hektara łąk 10,57 marek. Właścicielem w czasach zaborów był między innymi Carl von Heyne.

We wsi stał jeszcze około 1840 r. kościółek z drzewa pod wezwaniem św. Stanisław, wzniesiony przez Jakóba Bilanowskiego.

Nazwa naszego miasta, a także nazwy wsi są integralną częścią jeżyka, z którego wyrosły. Język jest kluczem, jak sądzę, za którego pomocą możemy odgadnąć ukryte nieraz znaczenia tych nazw, o ile się one przechowały w swej czystości. Niedokładna znajomość języka pierwotnego utrudnia takie zadanie. Niektóre wyrazy uległy czasowi, przestarzały się i poszły w zapomnienie. Z okruchów przechowanych w piśmiennictwie łacińskim trudno odtworzyć zatraconą całość.

Rozważając urabianie się języków, zrozumiemy, że łatwiej mógł zaginąć żyjący w ustach ludu wyraz, lub imię własne, ulegające różnym naleciałościom, niż przyczepiona do osady nazwa.

Takich zabytków językowych dostarcza nam nomenklatura geograficzna; Dziś nie rozumiemy wprawdzie niektórych, ale brzmienie ich świadczy o pochodzeniu polskim, a długie wieki istnienia Polski są tego świadectwem.

Idąc dalej, tworzenie i ustalenie się naszych nazw, wnioskujemy, że nazwy o jednej zgłosce, a zwłaszcza takie, których znaczenia już dziś nie znamy dokładnie, należą do najstarszych jak np. Bnin, Gnin, Żnin, Gdacz, Kiekrz, Kwilcz, Ptur, Pszczew, Śrem, Trzciel, Trzak, Trląg, Zbląg, Las, Dąb, Grzyb, Krzew itd.. Do dawnych nazw możemy także doliczyć pospolite jednogłoskowe jak np. Góra, Kamień, Grusza, Śliwa itp. Również imiona, od których często pochodzi nazwa osad np. Kazimierz, Lutogniew, Bolesław, Przecław, Grzymisław itp. Dalej nazwy pochodzące od imion pospolitych np. Łężec, Kamieniec, Górka, Górzyca, Drzewica, Grzybno, Ślwin itp., nazwy złożone jak: Międzyrzecze, Koło-brzeg, Biała-wieża, Czarne-pole, Zimna-woda itp. Zlewanie dwóch rzeczowników w jedną nazwę jest wynalazkiem późniejszych czasów. W późniejszym okresie, powstawały takie nazwy jak: Bronisławice, Łagiewniki, Sokolniki – miejsca cechów, osady służebne, gęsto zaludnione.

Pierwsze próby znalezienia właściwej nazwy Kruszwicy, historycy wywodzili od nazwy Gród i Świeca (Za łepkowski, O Zabytkach Kruszwicy… s. 146), co miało znaczyć, że to gród przyświecający ludziom podczas ciemności, albo Gród i Swicza, bóstwa dawnych Słowian.

Ta teoria została jednak obalona, gdyż kojarzono ją z latarnią morską  Holsch'ego, a także zlewanie się dwóch wyrazów nie pasowało do „ducha starego języka”.

Źródłosłowem w nazwie Kruszwica, może być Kruszwa, od nazwy: Hruszwa, Hrusza, Grusza, Krusza, a końcówka „ica” wyraża zwykle zdrobniałość danego przedmiotu.

Goły Źródłosłów znajdziemy w nazwie: Krusza od nazwy Kruszwa, przywiązanej do znacznej osady, rozłożonej o kilka km od Kruszwicy i składającej się z trzech części, które kiedyś tworzyły jedną całość. Z tego sąsiedztwa i pokrewieństwa obu nazw wnioskujemy, że Krusza jest może rodzicielką Kruszwicy.

Z równobrzmiącą nazwą Kruszwicy spotykamy się na Łużycach, w okolicy Mużakowa (mapa Chrzanowskiego, Kruszwica nad Zalewem puckim, na południe od Pucka, na Kaszubach).

Osada Kruszwica w powiecie gnieźnieńskim istniała jeszcze w r. 1806 na obszarze Ryszewka. Kruszwicą nazywano również jeziorko w dawnym Księstwie, Kruszwica leży również na Wołyniu, w okolicy Kłewania i Równego. Używanie jednak nazwy, tak jak na starych pocztówkach „Kruświca” jest błędną. Natomiast nazwą Zagople wyraża się zwykle Szarlej a nie Kruszwica.

1Za E. Callier, Monografia XIX w. nakład Dziennika Kujawskiego.

2Nie mamy pewności co do zmiany herbu z Wieży na Gruszę. Niektórzy historycy uważają, że herb zmieniono w XV wieku, kiedy to upadło kujawskie solarstwo na rzecz żup krakowskich. Wspomnieć należy, że również herb Inowrocławia w 1365 r. zdobiony był Gruszą, pośrodku dwóch wież. Grusza uważana była za symbol bogactwa.