Starostwo i starostowie w Kruszwicy

Do dziś zachowało się nie wiele źródeł dotyczących starostwa kruszwickiego. Jak podaje Jan Czarnkowski w swej kronice – królowa Elżbieta zastawiła ziemię kujawską z Kruszwicą i innymi grodami Pietraszemu Małosze z Małachowa za opłatą 2000 grzywien, w r. 1377. Stąd wnioskujemy, że Kruszwica po obu brzegach Noteci była wówczas królewszczyzną, a Małachowski pierwszym, znanym jej tenutaryuszem, który przez problemy rodzinne stracił dzierżawę. W 1383 r. starostą zostaje Abraham Socha, który w 1394, sprzedał Krzyżakom swoją wieś, Zarzyczewo, w ziemi dobrzyńskiej. W dokumentach zostaje wymieniony jako wojewoda mazowiecki i teutaryusz kruszwicki¹.

Następcami Sochy w starostwie byli:

Janusz Czarny z Grabowa w r. 1423². Andrzej z Oporowa, archidiakon gnieźnieński, r. 1471³. Andrzej, Jan i Szczęsny Oporowscy r. 1501⁴. Grzegorz Zakrzewski r. 1578. Adam z Chomiąży Baliński r. 1590. Mikołaj Lubstowski r. 1659. Jakób Niemojewski r. 1759. Florjan Lubieński r. 1761. Longin Karłowski r. 1763 i Andrzej Cieński r. 1771.

Starostwo kruszwickie opłacające wówczas 321 złp. Kwarty i 841 złp. 25 gr. hyberny, było już podzielone na dwie części: kruszwicką i gębicka, do której odnosimy wykazaną w taryfie połowicę starostwa kruszwickiego, płacącą 926 złp. 17 gr. hyberny.

Po zajęciu ziem nadnoteckich przez Prusaków utworzono z dóbr zabranych tak zwaną domenę kruszwicką, którą następnie wcielono do domeny: Strzelno.

W skład starostwa kruszwickiego wchodziły w różnych okresach następujące osady: Chrosna, Dzierzążna, Gębice, Gościejewo, Grodztwo, Kokoszyce, Kruszwica, Łagiewniki, Siaraków, Sławęcin i Włostow⁵.

Rys historyczny osad należących do starostwa kruszwickiego:

Chrośna, osada położona na południowy-wschód od Strzelna i na południe od Kruszwicy, graniczy z Łęgiem, Włostowem, Sierakowem i Sukowami. Około r. 1370 leżała Chrosna na pustkowiu, było to w czasie, kiedy król Kazimierz nadał ją Stefanowi z Kraszyc i pozwolił osadzać na prawie niemieckim. Później wróciła do Skarbu⁶; ok. r. 1560 miała tylko 2 łany osiadłe, pod koniec XIX w. posiadała 280 hektarów obszaru włościańskiego razem z Grajem.

Dzierzążna, leży na południe od Gębic, była królewszczyzną, którą podzielono do Gębic, wchodzących w skład starostwa kruszwickiego. W r. 1365 król Kazimierz powierzył sołtysowi gębickiemu osadzenie Dzierzążny na prawie niemieckim. Około r. 1560 miała ta wieś 6 łanów osiadłych; posiadał ją wówczas Ambroży z Oporowa, a w r. 1676 Wojciech Siemiaradzki; do XIX w. miała 100 hektarów obszaru włościańskiego i 638 dworskiego; dziesięcinę pobierali kanonicy kruszwiccy.

Gębice, historia wsi art. o powiecie.

Gościejewo, osada istniejąca około 1370, o której wspomina przywilej króla Kazimierza,⁷ leżała w okolicy Kruszwicy, między Polanowicami i Kościeszkami, pod Chrosną; wymienia ją lustracja starostw z r. 1664.

Grodztwo istniało jeszcze po r. 1644; wchodziło w skład parafii: Polanowice, która rozciągała się ku południowi od Kruszwicy, na zachodnim wybrzeżu Gopła; około 1560 r. miała dwa łany osiadłe i 2 rybitwy.

Kokoszyce, również w lustracji starostw z r. 1664, wchodziły w skład parafii: Ostrów nad Gopłem, leżały na południe od Kruszwicy, bliżej Piotrkowa, i graniczyły może z Witowicami; około r. 1560 składały się z 6 łanów osiadłych z pewnym prawdopodobieństwem przywileju Władysława z r. 1292 nadanym Maciejowi, sędziemu kujawskiemu, wsie Kososicy i Viszkowici⁸. Jeżeli pierwsza z nich to Kokoszyce, możemy się domyślać, że wróciła do skarbu; druga mogłaby wyrażać Wilczkowice, należące niegdyś do parafii: Góra, w województwie i powiecie inowrocławskim, około 6 km na południe od Kokoszyc.

Łagiewniki, tuż pod Kruszwicą, na zachodnim wybrzeżu Gopła, należały już w r. 1409 do starostwa; król Władysław nadał je szpitalowi św. Ducha w Brześciu kujawskim dziesięciny z 2 łanów na Kruszwicy i Łagiewnikach. Około r. 1560 składały się Łagiewniki z trzech części: jedna miała 3 zagrody, a trzecia 3 łany wójtowskie; do XIX w. miały 500 hekt. Obszaru dworskiego i znajdowały się w ręku prywatnym. Dziesięciny pobierał kanclerz kruszwicki i inni kanonicy.

Sieraków/Sierakowami również nazywany, znajdował się na południowy=wschód od Strzelna, graniczyła z Mirosławicami, Chrośną, Włostowem i Golejewem. Komes Janusz nadał Sieraków klasztorowi trzemeszeńskiemu, a arcybiskup gnieźnieński przekazał mu dziesięciny miejscowe; nadanie to potwierdził książę Mieszko dnia 28 kwietnia 1145 r. Z biegiem czasu przeszedł Sieraków na własność skarbu; w r. 1489 wchodził już w skład starostwa; około r. 1570 było tam 5 i pół łanów osiadłych i jeden rzemieślnik, w XIX w. obszar wynosił 453 hekt., z których 141 roli dworskiej w ręku prywatnym. Dziesięcinę, jak się domyślamy, pobierał scholastyk kruszwicki⁹.

Sławęcin, na południowym-zachodzie od Kruszwicy i na wschód od Strzelna, graniczył z Sukowami, Baranowem i Polanowicami. Sławęcin był królewszczyzną w r. 1489, a przed zaborem wchodził w skład starostwa. Regestra poborowe z r. 1557-1566 wykazują tą osadę w parafii polanowickiej z 7 łanami osiadłymi, 2 zagrodnikami i 2 rzemieślnikami. Sławęcin stanowił odrębną parafię w r. 1557 i był własnością, lub dzierżawą proboszczów kruszwickich. Ci proboszczowie pobierali dziesięciny. Wieś była prawdopodobnie własnością kanoników kruszwickich.

Włostów, na południe od Kruszwicy, na zachodnim wybrzeżu Gopła, przy ujściu Rechty, pod Kościeszkami, był w r. 1145 własnością klasztoru trzemeszeńskiego, nadaną z znaczną częścią jeziora Gopła przez Komesa Włosta; książę Mieszko potwierdził tę posiadłość, a książę kujawski Władysław uwolnił ją od jurysdykcji grodu kruszwickiego w r. 1293. Kanonicy trzemeszyńscy sprzedali w r. 1318 biskupowi kujawskiemu swą posiadłość włostowską, która przeszła potem na własność skarbu. Około roku 1560 wchodził Włostow w skład starostwa i miał 2 i pół łanów osiadłych i 2 rybitwy: w XIX w. zajmował 159 hektarów obszaru włościańskiego. W nowszych czasach rozdzielano tę wieś na dwie części, z których mniejsza zachowała dotąd swą nazwę odwieczną, a większa, dla wygody języka niemieckiego, zamieniła się na Lostau.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie monografii E. Callier, Kruszwica 1895. Obrazek http://www.poczet.com/jagiello.htm

1Kod. Dypl. Pol. I. 264.

2Kod. Litew. Wyd. Racz. 302.

3Tamże, II, 970.

4Tamże.

5Słownik Geograficzny IV, 740, i M. Borucki n. p. m. 16I, wykazują Gocanów między wsiami starościńskimi, ob. Powiat p. art. Gocanów.

6M. Borucki, Ziem. Kuj. 161, kapituła kruszwicka była właścicielką Chrośny w r. 1489.

7Kod. Wielkopolski n. 1628.

8Kod. Dypl. Pol.II, 121, objaśnia mylnie Więckowicami w pow. mogilnickim. O tożsamości z Witowicami możemy się tylko domyślać.

9Sakowy nie jest nazwą polska; może zamiast Sierakowy.