Rys historyczny wsi Szarlej

Szarlej to wieś położona w województwie kujawsko-pomoskim, w powiecie inowrocławskim, gminie Kruszwica, nad jeziorem Gopło. W okolicach wsi zanjdują się pozostałości zamku średniowiecznego i dwór z 1896 r., zapisany w rejestrze zabytków: 169/A z 15.06.1985. Znajdziemy tu także murowano-drewniane zabudowania – stodołe, stajnie i obory. W parku opodal dworu znajdują się częściowo zasypane, stare piwnice.

Na terenie miejscowości zachowały się pozostałości wałów średniowiecznego zamku, który rozkazał zbudować tu prawdopodobnie książę gniewkowski Władysław Biały. Wzniesiono go na północno-zachodnim brzegu obecnego Jeziora Szarlejskiego. Plateau wzgórza zamkowego ma obecnie około 50 m średnicy, wznosząc się na wysokość ok. 10 m (względem otoczenia, od zewnątrz zaś założenie otacza dodatkowy wał ziemny szeroki na ok. 12 m i wysoki na ok. 3, oraz podwójny pierścień fosy. Zamek w Szarleju wspomniany był po raz pierwszy w źródłach z lat 1362-63 jakocastrum Garle. We wrześniu 1373 r. książę opanował zamek. W tym samym roku Władysław Biały wobec szybkiej i zbrojnej reakcji Sędziwoja z Szubina, starosty generalnego Wielkopolski, poddał mu Szarlej. Wymieniono go też jako fortalicium w 1489 roku i w roku 1493.

Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 2 poł. XIII w. jako o grodzie zwanym Zagoplem, z którego później rozwinęła się wieś zwana Szarlej. Grodziska średniowieczne istniały wówczas po obu stronach jeziora, znaleziono tu naczynia łużyckie i skorupy grodziskowe, formy do odlewania wyrobów brązowych i wiele in. Na liście właścicieli wymieniany jest Bezdziad z Zagopla (1271 r.), a w latach 1353-1363 książę Władysław Biały, dla którego w okresie baroku powstał tu prawdopodobnie zamek obronny. Zdania naukowców co do zamku są podzielone, jednakże wspomina o nim w swoich kronikach Janko z Czarnkowa. W późniejszych latach wieś wielokrotnie zmieniała właścicieli, którymi byli, m.in.: kasztelan inowrocławski Mikołaj Szarlejski ze Ściborza (1440 r.), Stanisław Marzeniec, Wojciech Niemojewski (1580 r.). W 1759 r. w Szarleju urodził się poeta i powstaniec kościuszkowski Jakub Jasiński, przyjaciel w piórze odradzającej się Polski - Jana Kasprowicza i Stanisława Przybyszewskiego, który zginął w czasie powstania. Już w XIII w. istniał tu dworek, do którego w poł. XIX w. dobudowano piętrowe skrzydło. Kolejnymi właścicielami majątku byli: Tomasz i Rozalia Kenarkowie (1842 r.), Andrzej Olszewski (1857 r.), Joseph Kościelski (1873 r.), oraz Władysław Kościelski z Miłosławia (1926-1939 r.). Po 1946 r. majątek przejął Skarb Państwa Polskiego, a użytkownikiem został PGR Kobylniki - Piaski.

Dwór Szarlej to piętrowy bez wyraźnych cech stylowych budynek. Zbudowany na osi środkowej w obu elewacjach znaczne ryzality połączone wystawką dachową. W elewacji tylnej (ogrodowej) znajduje się niewielka przybudówka. W okolicy dworu znajduje się park z XIX w. o pow. 5ha. W jego pierwotnej kompozycji wykorzystano ukształtowanie terenu, który łagodnymi tarasami opada w kierunku Małego Gopła. Dwór stoi na wzniesieniu, z którego widać było pozostałości szwedzkich szańców znajdujących się po drugiej stronie jeziora. Parkowy drzewostan tworzą głównie gatunki rodzime, oprócz nich występują też egzotyczne, m.in. jaśminowiec wonny, lilak pospolity, kolcowój pospolity pochodzący z Ameryki Północnej, sosna smołowa, śnieguliczka biała, kanadyjski jesion pensylwański, chińskie karagany, oraz azjatyckie orzechy włoskie.

Źródła:

1. J. Pietrzak "Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych w prowincji wielkopolskiej. Studium z dziejów państwowych siedzib obronnych na przełomie średniowiecza i nowożytności" (=Monografie Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, t. I), Łódź 2003, wydawnictwo 'Inicjał'; s. 75-76.
2. http://www.polskiezabytki.pl/
3. http://www.poland24h.pl/
4. Fot. M. Kujawa, obraz pędzla J. Matejki "Władysław Biały", ostatni obrazek przedstawia pięczęć Władysława Białego.