Kapitan Ignacy Nowak (1891-1941?)

W okresie II Rzeczypospolitej we Lwowie w dzielnicy Zamarstynów powstało centralne więzienie wojskowe dla komendantur w Polsce południowo-wschodniej. Na początku II wojny światowej do Lwowa wkroczyła Armia Czerwona, agresor zmienił zakład karny w więzienie polityczne NKWD.

W więzieniu NKWD na Zamarstynowie w 1941 r. dokonano masowego mordu na więźniach. Na liście ukraińskiej figuruje kruszwiczanin kapitan Ignacy Nowak.¹

Kapitan zawodowy Ignacy Nowak ur. 25.07.1891 r. w Kruszwicy. Syn Michała i Józefy z domu Winieckich. W 1913 r. wcielony przymusowo do armii niemieckiej, brał udział w walkach na froncie francuskim i rosyjskim – począwszy od Libru aż do Dniepru. Z wojny wrócił czterokrotnie ranny, nie powstrzymało go to jednak przed spełnieniem obowiązku patriotycznego i wstąpił to tajnej organizacji w Kruszwicy. Powstaniec Wielkopolski zostaje dowódcą kompanii w baonie kruszwickim, wcielonym następnie do 5 Pułku Strzelców Wielkopolskich, a później 59 p.p. Inowrocław.

Jako dowódca kompanii brał udział w walkach o Kruszwicę, Inowrocław, Łabiszyn, a także Jeżewo. Kiedy po uporczywych walkach Niemcy na chwilę zdobyli Jeżewo, wyrusza na czele odwodu kompanijnego zabierając do niewoli 60 jeńców, 4 c.k.m. i duże ilości amunicji oraz broni ręcznej.

Podczas odwrotu do Berczyna z powierzoną mu kompanią przedostał się na tyły nieprzyjaciela poza Końsk i uderzył z całą siłą. Wróg w zamęcie i popłochu rzucił się do ucieczki. Oddział Nowaka zdobył 200 wozów i 400 jeńców.² Za odwagę i męstwo odznaczony: Krzyżem Virtuti Militari V kl., Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Walecznych, Medalem Pamiątkowym za Wojnę, Medalem Dziesięciolecia, Medalem Dwudziestolecia, Medalem za Długoletnią Służbę.

Służbę wojskową pełnił w 59 Pułku Piechoty Inowrocław, 17 Baonie KOP Dawidgródek Polesie, 70 Pułku Piechoty Pleszew, PKU Rawa Ruska we lwowskim. Bierze udział w kampanii wrześniowej. Dnia 17 września 1939 r. rusza na wschód, wzięty do niewoli i osadzony w więzieniu NKWD na Zamarstynowie.³ Rozstrzelany przez NKWD wraz z innymi współwięźniami prawdopodobnie w 1941 r.⁴

W latach 1939-1941 w budynek więzienia nr 1⁵ mieścił 1500 osób (na terytorium całego ZSRR przebywało około 500 tysięcy osób osadzonych w więzieniach). Po przejęciu obiektu przez NKWD i ataku Niemiec na ZSRR odbył się tu masowy mord więźniów przez funkcjonariuszy NKWD (czerwiec 1941 r.).⁶ Rozstrzelano 924 więźniów, m.in. generała Tarnawę-Malczewskiego, Jana Nalborczyka i Rudolfa Regnera.⁷

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie wspomnień Danuty Rumfeld z domu Nowak, córki kapitana Ignacego Nowaka, długoletniego członka Miejskiego Komitetu Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Bydgoszczy. Pozostałe źródła: J. Milewski, Anna Pyżewska, Początek wojny niemiecko-sowieckiej i losy ludności cywilnej, IPN, Warszawa 2003; B. Musiał, Machina zbrodni NKWD, „Historia do Rzeczy” 7 (41), lipiec 2016; D. Schenk, Noc morderców, Kaźń polskich profesorów we Lwowie i holokaust w Galicji wschodniej, Kraków 2011; J. Węgierski, Lwów pod okupacją sowiecką 1939-1941, Warszawa 1991.

1 Wg. akt Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Departament Prokuratury, akta zostały przekazane w listopadzie 1940 r. do 1 Oddziału Specjalnego NKWD w Moskwie

2 Wg. akt osobowych Centralnego Archiwum Wojska Polskiego.

3 Poz. 2081 55/4-82, akta więzienia zamartowskiego we Lwowie, widnieje na liście 4-setce rozstrzelanych przez NKWD, jako 82-gi.

4 Ibidem.

5 Na ziemiach polskich funkcjonowało 46 więzień ogólnych, z dokumentów odnalezionych w sowieckich archiwach wynika, że stan osadzonych w kresowych więzieniach na dzień 10 czerwca 1941 wynosił ponad 39 tys. osób.

6 24 czerwca 1941 r. komisarz spraw wewnętrznych Ławrientij Beria wydał rozkaz rozstrzelania wszystkich więźniów politycznych przetrzymywanych w obozach ZSRR, których ewakuacja w głąb kraju była niemożliwa. Latem 1941 r. zamordowano około 20-30 tysięcy ludzi na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej.

7 Muzeum Pamięci Narodowej „Więzienie przy Łąckiego” we Lwowie.