Miniaturowy toporek z Kruszwicy XI wiek

Nr 5 miniaturowy toporek - znalezisko z Kruszwicy

Fragment toporka brązowego, zachowana osada zaopatrzona w kapturek. Na szyjce widoczne ślady żeberkowania. Miejsce znalezienia: Przygródek. Wymiary: dł. 2 cm,min. szer. szyjki 0,5 cm, wys. osady 0,8 cm, wys. kapturka 2,3 cm. Datowany na drugą połowę XI w. (Hensel-Moszczyńska 1981–1983, s. 172–172, s. 208–209, tabl.XII:9)¹

Znaleziska metalowych toporków miniaturowych z terenu Europy Środkowo-Wschodniej i Północnej cieszyły się pewnym zainteresowaniem badaczy. Kilkakrotnie podejmowane były próby interpretacji tej kategorii zabytków; zaproponowano również kilka hipotez ich genezy. Większość autorów ograniczała się jednak do publikowania materiałów pochodzących z konkretnych stanowisk archeologicznych. Znacznym mankamentem pozostaje brak aktualnego zestawienia katalogowego, obejmującego cały obszar ich występowania.²

Podobne znaleziska, są cennym źródłem archeologicznym i historycznym. Toporki mogły być traktowane, jak amulet, co daje nam obraz wierzeń naszych przodków.

Do cenniejszych zabytków odkrytych w Kruszwicy należą fragmenty dwóch miniaturowych toporków z brązu oraz jeden okaz z żelaza (nr inw. 5606), będący przedmiotem niniejszego szkicu. Znaleziono go na Przygródku (K-4) w poziomie 10, datowanym na pierwszą połowę XII w. Jest to toporek (ryc. 1) o osadzie z kapturkiem, bez wąsów, ostrzu prostym, nieznacznie łukowatym. Boki ostrza są w części tylnej dwustronnie wcięte.³

Topór z północy, jedna z najpowszechniejszych broni we wczesnym średniowieczu

Wymiary podane przez Barbarę Hensel z 1979 r., długość ogólna 4,5 cm, wysokość kapturka 2,1 cm, wysokość osady 1 cm, szerokość szyjki 0,8 cm, największa szerokość ostrza 5,8 cm, długość występów 0,7 cm. Silne skorodowanie przedmiotu nie pozwala określić średnicy światła osady i sposobu opracowania powierzchni (brak lub obecność zdobienia).⁴ Nie wiem dlaczego wymiary z 1979 r. i te późniejsze z lat osiemdziesiątych się różnią.

W każdym razie okaz kruszwicki przypomina swym kształtem miniaturową replikę toporów ruskich typu A datowanych na X w., ale nie posiadających występów. Najbliższą dla niego analogią jest topór znaleziony w grobie 1 na cmentarzysku kisniemskim, położonym na północnym brzegu Jeziora Białego (Biełojeoziero), datowanym na X - X I w. Do tego samego typu A zalicza się także niektóre czekany ruskie, datowane na wiek X i pochodzące m.in. z Kijowa i Nowogrodu ujęte obok innych w schemacie typologicznym M. Ch. Aleskovskiego. Do zabytku kruszwickiego wykazują one analogię jedynie w ukształtowaniu ostrza, przy czym nie posiadają również występów. Bliską natomiast analogię, niemal w szczegółach identyczną, prezentują miniaturowe toporki o zdobionym ostrzu z m. Kniażaja Gora (obł. kijowska) i Kołczino (obł. Kaługa), datowane na X I - XII w. Miniaturowe toporki należą do bardzo rzadkich znalezisk na ziemiach polskich. Formy analogiczne do kruszwickiego przedstawiają okazy wykonane ze stopów miedzi z Drohiczyna (2 egz.) i z Siemienie pod Gostyninem (woj. płockie). O wiele liczniej występują one na terytorium wczesnośredniowiecznej Rusi, przy czym koncentrują się one w okręgach kijowskim i połtawskim. Z obszaru tego oprócz wymienionych wyżej okazów analogicznych do kruszwickiego pochodzą też znaleziska innych form. Z dosyć dużym prawdopodobieństwem region ten można uznać za centrum produkcji co najmniej części toporków miniaturowych.⁵

Chronologia toporków miniaturowych istnieją dosyć zbieżne, niewiele różniące się między sobą poglądy. Wszystkie okazy, uznawane przez Zurżalinę za amulety, będące miniaturami przedmiotów codziennego użytku datuje ona na XI - XII w. Szersze ramy chronologiczne podaje Darkevic, bo obejmujące stulecia X - XIII, z tym że najwcześniejsze, pewnie datowane znalezisko pochodzi z pierwszej ćwierci XI w. z Nowogrodu. Jeżeli uwzględnimy, że część omawianych przeze mnie toporków miniaturowych jest naśladownictwem okazów typu A toporów, to najprawdopodobniejszą może być hipoteza, że z miniaturyzacją ich liczyć się należy najwcześniej od schyłku X w. Apogeum ich przypaść musiało na lata późniejsze. Typologicznie okaz kruszwicki dobrze mieści się w przedziale między połową XI i połową XII stulecia. Potwierdza też trafność datowania warstwy, w której został znaleziony, na pierwszą połowę XII w. Z dużym prawdopodobieństwem można nasz zabytek uznać za import ruski (a co najmniej za okaz powstały pod impulsami Rusi). Topór jako przedmiot kultu i symbol bóstw znany jest w Europie począwszy od neolitu, kiedy wśród znalezisk pojawiają się jego miniatury wykonane m.in. z bursztynu. W tej funkcji występuje też w sztuce starożytnej Egiptu i Grecji. Na Krecie szczególną czcią otaczano podwójny topór. Ślady kultu topora stwierdzono także w kulturach pradziejowych epoki metali, w tym także na stanowiskach z okresu wpływów rzymskich“ (np. Hassleben i Gross- -Romstedt). Kontynuacją tych odległych tradycji były funkcje magiczne spełniane przez toporki miniaturowe we wczesnym średniowieczu. Na Rusi Kijowskiej związane one były z kultem Peruna, a u Normanów początkowo Tora, natomiast po przyjęciu chrześcijaństwa topór znalazł się wśród atrybutów św. Olafa. O trwałości symbolicznego traktowania topora świadczą fakty zaobserwowane przez Marię Giinbutas w odniesieniu do ludu litewskiego. Stosowany był w obrzędach związanych z kultem płodności (w stosunku do ludzi i zwierząt), a także jako zabezpieczenie przed piorunem. Jeszcze do niedawna siekiera była ważnym środkiem apotropeicznym u Słowian przeciw wszelkiemu złu. Odgrywa ważną rolę m.in. w obrzędach narodzinowych i weselnych, a także podczas burzy.

W świetle powyższego przyjąć można, że także w Polsce wczesnośredniowiecznej, w tym i w Kruszwicy, toporki miniaturowe spełniały ważną funkcję w zabiegach magicznych – pisała badaczka, Barbara Hensel.

Więcej o miniaturowych toporkach:

1 Życie c odzienne przez pryzmat rzeczy pod red. P. Kucypery, S. Wadyla, Toruń 2010, s. 150.

2Ibidem, s. 1.

3 B. Hensel Slavia Antiqua, tom XVI, Warszawa 1979 r.

4Ibidem,

5 A. Nadolski, Studia nad uzbrojeniem polskim w X , X I i X I I w., Łódź 1954, s. 284.