Badania archeologiczne w okolicy Kolegiaty kruszwickiej 1954-1956

Stacja Archeologiczna Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk, Oddział w Kruszwicy, podjęła w latach 1954-1956, badania archeologiczne pod kierunkiem Ewy Springer na stanowisku K6 wewnątrz i poza obrębem kościoła.

Przy południowej i północnej ścianie rozpoczęto wykopy, o łącznej powierzchni 40 m2. Dokonano w tym miejscu niezwykłego odkrycia, badacze odnaleźli fragment cmentarzyska rzędowego, użytkowanego w XII w.¹ i od XVI lub XVII w.² Odkopano 83 szkielety, w tym 15 z XII w. Ułożone były wzdłuż osi wschód-zachód, w pozycji wyprostowanej na wznak, z głową zwróconą na zachód.³ Pięć grobów było wyposażone. Pochowana była między innymi kobieta z niemowlęciem na ręku, przyozdobiona w kabłączek skroniowy z drutu brązowego. W innym grobie, również kobiety, odnaleziono dwa pierścionki, w tym wykonany z cienkiej blachy brązowej rozkutej w rombowate oczko oraz drugi, ozdobiony krzyżującymi się liniami. Drobne fragmenty szkła i ślady brązu na palcu świadczą, że kobieta posiadała jeszcze jeden pierścionek, ze szklanym oczkiem. W kolejnym grobie, młodego człowieka, znaleziono fragment brązowej sprzączki do pasa. Inny pochówek wyposażony był w wiadro, z którego zachował się fragment żelaznej obręczy, kółka i resztki drewna. W najbogatszym grobie, mężczyzny, znaleziono złoty równoramienny krzyżyk (1,7 x 2,2 cm), zakończony kulkami i ozdobiony literami alfa i omega. Z pośród opisanych grobów, tylko jeden pochówek złożony był w trumnie.

Ogółem odkryto 77 pochówków na obszarze 25 m2. Cmentarzysko było rozległe i gęsto usiane grobami, świadczą o tym badania nie tylko w najbliższym sąsiedztwie kolegiaty, ale również i dalszych, ok. 40 m na południe od murów świątyni.

Według Witolda Hensela, cmentarzysko poprzedzała osada wczesnośredniowieczna, datowana na lata 650-900. Na terenie osady odkryto półziemniankę, zawierającą naczynia gliniane wykonane bez użycia koła garncarskiego i zdobione ornamentem odciśniętym za pomocą grzebyka.

Badania odsłoniły również ławę fundamentową kościoła, o szerokości 90 cm, zbudowaną z dużych głazów, spajanych w górnej warstwie zaprawą, a także próg z piaskowca, na głębokości 38 cm poniżej wiodącego do portalu południowego.

Przebadano również prezbiterium (bez południowego ramienia transeptu) o pow. 103 m2. Odkryto ślady osadnictwa kultury łużyckiej z okresu halsztackiego (600-500 p.n.e.), nad którą zalegała warstwa wczesnośredniowiecznych pochówków z XII w. W warstwach znajdowały się pochówki średniowieczne. Odsłonięto 31 grobów płaskich oraz trzy murowane grobowce. Grobowiec w prezbiterium kościoła, zbudowany był z cegły gotyckiej na fundamencie z kostek piaskowca. Drugi grobowiec, także ceglany, znajdował się w transepcie i zawierał dwie trumny ustawione jedna na drugiej. Trzeci grobowiec prawdopodobnie z XIX w., odkryto w nim kolumienki romańskie. W gruzowisku wypełniającym grób, znaleziono fragmenty detali architektonicznych, pochodzących prawdopodobnie z pierwotnego portalu południowego do zakrystii.

Średniowieczne pochówki, zawierały szczątki 28 osób świeckich oraz 5 duchownych. Jednym z ciekawszych znalezisk był kielich liturgiczny i patena, wykonanych z ołowiu oraz fragmenty dwóch stuł romańskich, z których pierwsza, datowana jest na 2 ćw. XII w., zdobiona była haftowanym złota nicią łacińskim napisem „inwokacja do Ducha św.”, a druga, z końca XII lub początku XIII w., udekorowana była „7 biskupami”, wyhaftowana również złotą nicią na błękitnej tkaninie pochodzenia bizantyjskiego. Ikonografia postaci na stule nawiązuje do wzorów południowo-niemieckich, z rejonu Salzburga lub Tyrolu.

Trumny były głównie prostymi dłubankami z jednego pnia, proste skrzynie lub ozdobne, sześcioboczne nabijane brązowymi nitami.

Odkryto również szkło witrażowe, płytki posadzkowe, zdobione ornamentem., i wiele śladów wskazujących na osadnictwo kultury pucharów lejkowatych (ok. 3900-ok.1 800 p.n.e.) z młodszej epoki kamienia, kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza 600-500 p.n.e. oraz kultury przeworskiej z okresu późnolateńskiego, I w. p.n.e. - półziemnianka i wędzarnia.

Teren, na którym stoi Kolegiata pw. śś. Piotra i Pawła, musiał być szczególnie atrakcyjny do zamieszkania, czego dowodem są ślady zakładanych kolejno czterech osad od ok. 4 tys. p.n.e. do okresu wczesnego średniowiecza, kiedy założono tu kolejno trzy cmentarze. Badania były kontynuowane w 1995 r. przez Zespół do Badań Średniowiecznej Architektury Kujaw i Wielkopolski Wschodniej przy Uniwersytecie im. M. Kopernika w Toruniu.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie: K. Hewner, Kolegiata śś. Piotra i Pawła w Kruszwicy,Kruszwica 1998., J. Grześkowiak, Kruszwica - zarys monograficzny, Toruń 1965., http://kruszwicahistoria.blogspot.com/2015/06/kolegiata-pw-ss-apostoow-piotra-i-pawa.html

Obrazki: 1) Widok kolegiaty w Kruszwicy w 1 połowie XIX w. Ryc. z Archiwum Parafii śś. Piotra i Pawła w Kruszwicy, 2) Kolegiata po restauracji pruskiej w latach 1856-1859. Widoczne detale neogotyckie. Fot. z Arch. Parafii śś. Piotra i Pawła w Kruszwicy, 3) Romańska chrzcielnica w kształcie kielicha, XII w.

1Wykop północny.

2Wykop południowy.

3Symbolika chrześcijańska – region śmierci.