Kruszwica w drugiej połowie XIII i w XIV w.

Prawo magdeburskie Kruszwica otrzymała prawdopodobnie w 1303 r. Możliwe, że prawa miejskie nadał Kruszwicy książę Kazimierz Kujawski (zm. 1268 r.). Często do tego prawa odwoływali się sołtysi z okolic. Do miasta napływał żywioł niemiecki, szczególnie duży napływ ludności niemieckiej widoczny był za następcy Kazimierza, Ziemomysła, który otrzymał od ojca północne Kujawy. Sprzyjał on Krzyżakom i otaczał się niemieckimi rycerzami, nadawał ziemię przybyszom i ich synom. W tym czasie wzrosły też wpływy kolegiaty Św. Wita, którą faworyzował Ziemomysł, świadczy o tym odebranie kolegiacie wsi, oraz konflikt władcy z biskupem kujawskim Wolimierem.

W roku 1271 wybuchło powstanie na Kujawach, któremu przewodził Bolesław Pobożny. Oblegał on Inowrocław, zdobył Bydgoszcz i wygnał Ziemomysła. Jeszcze w tym samym roku spalił gród w Kruszwicy. Wiemy to z przekazów Długosza, który dodał, że Bolesław uczynił to oddając Ziemomysłowi Kujawy z wyjątkiem kasztelanii kruszwickiej. Nie miał jednak dość sił aby utrzymać w niej załogę, kazał więc spalić gród. Bolesław panował w Kruszwicy do 1273 lub 1279 r., jego zięć Władysław Łokietek, mąż Jadwigi, otrzymał później Kruszwicę. Po spaleniu grodu, pamięć o prawie lokacyjnym zaginęła. Nie wspomniał o nim również Jagiełło, który nadał ponownie prawa miastu w 1422 r.

W czasie podziału Kujaw książęta traktowali dzielnice jako swoją własność i swobodnie nimi rozporządzali. Już w 1303 r. książę Leszek zastawił Krzyżakom ziemię michałowską, a w 1317 sprzedał ją, dzięki czemu uzyskali oni trudny do zakwestionowania tytuł prawny do części Kujaw inowrocławskich, w tym też do Kruszwicy. Na przełomie lat 1314 i 1315 synowie Siemomysła podzielili między siebie Kujawy inowrocławskie, ale podział nie utrzymał się, bo kilka lat później Leszek przekazał swoją część Przemysłowi. Ten z kolei ustąpił w 1327 r. swoje księstwo Łokietkowi w zamian za ziemię sieradzką. Jedynie trzeci z braci, Kazimierz, utrzymał się na księstwie gniewkowskim.

Nie znamy także okoliczności, w których upadł jeden z ważniejszych kościołów kruszwickich, N. Marii Panny – parafia dla Kruszwicy. Wiemy, że istniał jeszcze w r. 1327.

Ziemomysł powrócił na Kujawy, otrzymał ziemię na powrót od brata Leszka, ten jednak postawił warunek bratu, nie wolno mu było wpuszczać Niemców i musiał odwołać wszelkie wcześniejsze nadania. Ziemomysł zgodził się na te warunki, dowodem na to są późniejsze zatargi z Krzyżakami w r. 1284. Ziemomysłowice panowali w Kruszwicy w r. 1293 i w latach następnych. W 1320 r. królem odrodzonego Królestwa Polskiego został Władysław Łokietek.

W tym czasie kapituła kolegiaty Św. Piotra w ciągu swych dziejów rywalizowała nie tylko z kapitułą włocławską, ale i drugą kapitułą, Św. Wita w Kruszwicy, zwaną zamkową, gdyż była patronatu monarszego. Przykładowo w latach 1325-1327, Michał prepozyt od Św. Piotra, był jednocześnie kanonikiem w kapitule Św. Wita. W tym czasie większość uposażenia (prebendy) kanoników od św. Wita została już przejęta przez członków kapituły Św. Piotra. W 1328 r. papież Jan XXII potwierdził przywileje kapituły.¹

Ciekawostką jest, że w r. 1331 kruszwicki zamek² zbudowany był nadal z drewna. Kiedy wybuchła wojna polsko-krzyżacka za Łokietka, Kujawy należały do króla i Ziemomysłowiców. Jeden z nich, Kazimierz, książę gniewkowski, otrzymał Kruszwicę, zamkiem zarządzał jego kasztelan, Antoni z Kujaw. W r. 1331 Krzyżacy oszczędzili Kruszwicę, a Antoni udał się do obozu wroga pod oblężony Inowrocław, uzyskał tyle, że jej nie zdobyli, zagarnęli tylko 7000 owiec, konie i bydło księcia. Łokietek obsadził Kruszwicę swoją załogą pod wodzą Przezdrewa, ale w r. 1332 ten oddał gród bez walki Krzyżakom. Kroniki nie podają, czy Zakon zniszczył lub ufortyfikował zamek. W tej części Kujaw powstały komturstwa krzyżackie w Brześciu, Kowalu i Radziejowie. Łokietek zmarł 2 marca 1333 r. pozostawiając swemu jedynemu synowi dziedzictwo przysparzające wielu problemów. Krzyżacy zajmowali zamek w latach 1332-1343. Na przygródku istniała kaplica, istniała też w tym czasie komora celna,³ i dwa mosty. Dziedzictwo Kazimierza Wielkiego, Kujawy, znalazło się pod okupacją krzyżacką, podobnie jak inne ziemie. Dzięki sprawnej dyplomacji Kazimierz odzyskał część Kujaw. Zakon godził się na przekazanie Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w neutralne ręce do czasu zaprzysiężenia traktatu. Uzgodniono, że przejmie je w czasowe posiadanie Jan Luksemburski. Wykonując te dodatkowe uwzględnienia, król czeski w ziemi dobrzyńskiej i w Brześciu ustanowił swego starostę, natomiast Kujawy inowrocławskie i kasztelanię dobrzyńską przekazał Kazimierzowi Wielkiemu. 4 lutego 1339 r. doszło do sądu między władcą polskim a Zakonem. Papiescy sędziowie zadecydowali na korzyść Polski. Dnia 15 września 1339 r. Zakon został zobowiązany do zwrotu ziem zajętych zbrojnie i zapłacenia odszkodowania pieniężnego za dochody pobierane z niesłusznie zajętych terytoriów. Krótko mówiąc, sędziowie zadecydowali, że do Polski mają wrócić utracone z Zakonem zimie, w tym także Kujawy.

Murowany zamek wzniósł Kazimierz Wielki po odzyskaniu Kujaw pokojem kaliskim w 1343 r.⁴ Od tego czasu Gopło zdobi Wzgórze Zamkowe, na którym do dziś zachowała się potężna wieża. Kazimierz Wielki dzierżył Kruszwicę w 1340 lub 1337 r. W Kronice Janka z Czarnkowa, kanonika kruszwickiego w 1367., a następnie archidiakona gnieźnieńskiego (1371 r.), dowiadujemy się, że fortyfikacja powstała w latach 1350-1355. Z tych czasów nie wiele wiadomo o mieście. Słyszymy tylko o grodzie. Król Kazimierz urodzony w pobliskim Kowalu, często przebywał na zamku w Kruszwicy. Potwierdzają to dokumenty z lat 1358, 1359, 1365 i 1368 r. Kasztelanem był wtedy zaufany człowiek króla – Dobiesław, a Jan pełnił funkcję burgrabiego Zamku Kruszwickiego.⁵Po śmierci Kazimierza Wielkiego, Kruszwicę otrzymał wnuk po córce, Kazimierz Szczeciński. Później gród przechodził w różne ręce. Po śmierci Ludwika Węgierskiego toczyły się w okolicy walki zbrojne między stronnikami Jadwigi a zwolennikami Mazowieckiego Ziemowita (1382-1385).

W 1383 r. Kujawy wraz z Kruszwicą opanował Siemowit IV,⁶ książę mazowiecki.⁷ Kolejni władcy, nadali Kruszwicy prawa miejskie⁸ i stworzyli dogodne warunki dla rozwoju handlu. Kujawy wraz z Kruszwicą zostały wcielone do królestwa Polskiego dopiero za panowania Władysława Jagiełły.

W XIV w. nastąpił podział administracyjny na dwa województwa: inowrocławskie z powiatami inowrocławskim i bydgoskim i brzesko-kujawskie z powiatem brzeskim, kruszwickim, radziejowskim, przedeckim i kowalkim. Kujawy oddzielał od Wielkopolski ciąg jezior byszeskich do Ślesina, graniczącego z powiatem nakielskim, Noteć granica z powiatem kcyńskim i Jeziora Pakoskie graniczące z powiatem gnieźnieńskim.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski

Źródła:

1. S. Szczur, Historia Polski, Średniowiecze, Kraków 2002.
2. K. Hewner, Kolegiata śś. Piotra i Pawła w Kruszwicy, Świadek dziewięciu stuleci, Kruszwica 1998.
3. Poczet królów i książąt polskich, red. A. Garlicki, Warszawa 1996.
4. Kruszwica, zarys monograficzny, red. J. Grześkowiak, Toruń 1965.
5. W. Dzieduszycki, M. Maciejewski, M. Małachowicz, Zamek Kruszwicki, Kruszwica 2014.

Obrazki:

1. Obrazek pochodzi z książki Zamek Kruszwicki, s. 104, przedstawia widok od wschodu na skrzydło zachodnie (m. Małachowicz, R. Karnicki, 2013 r.)
2. Obrazek 2 poczet.com, przedstawia Władysława Łokietek (1260-1333), Obrazek 3 poczet.com Kazimierz Wielki (1310-1370).

1Wcześniej przywileje takie, potwierdził w 1269 i 1271 r. Bolesław Pobożny.

2Zwany był nobile castrum.

3Dok. Kazimierza Konradowica z 1250 r.

4Traktat potwierdzał między innymi zwrot ziemi dobrzyńskiej i Kujaw Polsce. Traktat kaliski był bardzo trwały, obowiązywał, aż do czasów wielkiej wojny z Zakonem w czasach Władysława Jagiełły.

5Na zamku w Kruszwicy przebywali i inni panujący: królowa Elżbieta Łokietkówna w 1372 r., a także Władysław Jagiełło, i Kazimierz Jagiellończyk w XV w.

6Tuż po śmierci Ludwika Węgierskiego w 1383 r.

7Czasy wojny domowej w Wielkopolsce.

8Prawa miejskie nadał Kruszwicy w 1422 r. Władysław Jagiełło.