Historia powiatu kruszwickiego

Żyjący w pierwszej połowie XII w. Piotr Dunina (pisał o nim Długosz i inni kronikarze) zwany wielkorządzcą dzielnic kaliskiej i kruszwickiej, w czasie pełnienia urzędu kazał postawić w Koninie kamień z napisem, że tam jest połowa drogi z Kalisza do Kruszwicy.

Dzielnica kruszwicka obejmowała wówczas całe Kujawy, podzielone z czasem na dwa województwa: brzeskie i inowrocławskie. Województwo kruszwickie, o którego istnieniu można by wnioskować z dokumentu z 1295 r. wojewody Adama¹, nie utrzymało się; drugiego bowiem przykładu nie znamy. Tytuł natomiast wojewody kujawskiego powtarza się często.

Urząd sędzi kruszwickiego istniał już w roku 1232²; z imienia znamy tylko Ubisława, który pojawia się w r. 1242³.

W tym też roku występuje także podkanclerz Maurycy⁴. Natomiast podczaszego Juliana wspomina dokument z r. 1299⁵, a burgrabię Jana z r. 1365⁶.

Wojskim kruszwickim był w r. 1534 Stanisław Naropiński⁷.

Powiat kruszwicki ustalił się między 1422 i 1471 r⁸. W XVI wieku rozciągał się wzdłuż zachodniego wybrzeża Gopła, od Kruszwicy do Warzymowa; ku zachodowi sięgał od Kruszwicy na Stodoły i Strzelno do Gębic; stąd ku południowi na Dzierzążnę i Proczyn do Rożanny i Biełska; na południu wchodził klinem w powiat gnieźnieński, z którym graniczył kruszwicki także na zachodzie. Na północy stykał się powiat kruszwicki z inowrocławskim, na wschodzie z radziejowskim, na południu z konińskim.

Na określonej powyżej przestrzeni powiatu kruszwickiego znajdują się osady: Bławaty, Rechta i Mirosławice, które niewątpliwie należały do powiatu.

Powiat ten uległ co do granic swoich różnym zmianom: kurcząc się i rozciąga pod wpływem różnych okoliczności. W roku 1471 do powiatu włączono Złotowo i Sadowie na wschodzie wybrzeża Gopła. Taryfy z roku 1771 wykazują w powiecie miasteczko Noć, zwane niekiedy Notecią; Borucki⁹ wymienia parafie i osady, leżące na wschód od Gopła, których regestra poborowe¹⁰ z drugiej połowy XVI wieku nie wykazują.

Uwzględniając te zmiany, zestawiamy poniżej wszystkie znane nam osady, które w różnych okresach stały w stosunku powiatowym do Kruszwicy.

Powiat kruszwicki, część składowa województwa brzesko-kujawskiego, przestał istnieć w roku 1772, gdy zapuszczający zagony wzdłuż Noteci król pruski zagarnął go prawie całkiem pod swoim panowaniem; resztę z niego przydzielono do powiatu radziejowskiego na mocy uchwały w r. 1791.

Babki leżą na północ od Skulska między Nożyczynem i Rzeszynem, w parafii Kościeszki¹¹.

Bacharcie¹², na wschód od Kruszwicy, graniczy z Pieckami, Piaskami, Zaborowem i Tarnowem. Bulla Innocentego II z r. 1136 wymienia między leżącymi na Kujawach posiadłościami arcybiskupów gnieźnieńskich wieś Bachorę, która zdaje się być Bacharciem, zwana również Bachorcami i Bachorcicami, późniejszą własnością kapituły kruszwickiej, zatwiedzoną dnia 6go października 1250 r. przez księcia Kazimierza¹³. Około r. 1560 składał się ta wieś z trzech działów: jeden z 14 łanami osiadłymi, 5 czynszowymi, 3 sołtyskimi i z jednym rzemieślnikiem posiadała kapituła; drugi z 8 łanami osiadłymi i 6 czynszowymi wydzierżawiony był jednemu z kanoników; trzeci, biskupi, miał dwa łany soltyski. Pod koniec wieku XIX Bacharcie obejmowało 526 hektarów obszaru włościańskiego. Dziesięciny pobierali kanonicy kruszwiccy.

Baranów, leży na południe od Kruszwicy, na zachodnim wybrzeżu Gopła, graniczy z Łęgiem, Kawęcinem i Racicami. W roku 1288 pochodzi dokument, w którym wpisany był Marcin, syn Baranka z Baranowa¹⁴, gniazda rodzinnego Baranowskich Jastrzębców, z których pochodził arcybiskup gnieźnieński Wojciech. Około r. 1560 posiadali tu: jeden z Baranowskich 4 łany osiadłe i 2 zagrodników, Ruszkowski i Piotr Babiński po jednym łanie, Stanisław Racicki jeden łan i jednego zagrodnika, Lescy¹⁵ dwa łany kmiece.

Bielsko, wieś i osada, na zachodnim wybrzeżu jeziora tejże nazwy, na południe od Gębic, graniczy z Siedluchną. Bielsko było własnością PP. Norbertanek strzelińskich, potwierdzoną w r. 1193 przez papieża Celestyna III, a w r. 1231 i 1249 przez księcia Kazimierza; w r. 1215 przysądzono im dziesięciny miejscowe do których rościł sobie prawa biskup kujawski; r. 1358 rozgraniczono Bielsko od Wojcina, posiadłości klasztoru mogilnickiego; około r. 1560 było w Bielsku 16 łanów osiadłych, 2 zagrodników i 3 rzemieślników; przy znoszeniu klasztorów zabrał rząd pruski tę majętność, która ma obecnie 920 hektarów obszaru włościańskiego.

Jezioro Bielsko i Błużyn¹⁶, które się zlewają i na południu łączą z jeziorem wojcińskim, należały także do klasztoru strzelińskiego. O Bielsku mówi Długosz, że ma ryby osobliwe i rzadkie w innych jeziorach polskich sułwicami zwane.

Bowytka, własność PP. Norbertanek sztelińskich, wykazana w parafii: Ostrów strzeliński, dziś nie istnieje.

Brzeście¹⁷, osada szlachecka położona na zachód od Piotrkowa żydowskiego, graniczy z Leszczami, Rzeczycą, Karskiem i Złotowem. Około 1560 Wawrzyniec Popowski posiadał lub dzieżawił Brzeście z 8 łanami osiadłymi i jednym zagrodnikiem, prócz tego istniał tu jeszcze dział Święckiego¹⁸ z jednym łanem kmiecym.

Chełmce położone na zachód-południe od Radziejowa, w pasie granicznym dawnego zaboru pruskiego. Bulla Inocentego II z r. 1136 wylicza między posiadłościami arcybiskupów gnieźnieńskich Chełmce, które z biegiem czasu przeszły na własność biskupów włocławskich. Oderwane przez pewien czas od kościoła włocławskiego, zwrócił mu je ok. r. 1230 Konrad Mazowiecki, sprzedając mu przy tej sposobności przyległe Kicko; w r. 1233 poświadczył arcybiskup gnieźnieński, że książę Kazimierz zatwierdził tę posiadłość wobec niego i dostojników swoich¹⁹. Spisany w r. 1233 w Kruszwicy dokument potwierdza poświadczenie, sięga jednak kilka lat wstecz. Według dokumentu, gdy stawiano zamek mazowiecki Unevir²⁰ zwany, Ołto, virillustris, sprzedał wieś swoją, Chełmce, synom Sasina i potwierdził akt sprzedający w obecności księcia kujawskiego Kazimierza, dostojników i ojca, Konrada. Tej sprzedaży sprzeciwiali się komesowie. Pakosław i Mściwój, stawając w obronie zagrożonych praw żony Ołtona. Ten dla zażegnania tych sporów oddał wieś Samagostiam²¹. Po upływie półtora roku, lub więcej synowie Sasina sprzedali Chełmce biskupowi włocławskiemu za 110 grzywien itd. W sprzeczności z tym stoi dokument, zamieszczony w zbiorze B. Ulanowskigo²² i streszczony w żywotach Damalewicza, mówiący, że archidjakon Paweł wniósł kościołowi kruszwickiemu dziedzictwo swoje Chełmen, objaśnione Chełmcami, które ojciec jego otrzymał w darze od księcia Bolesława. - Co do r. 1253 i nast. ob. Chełmiczki. - W r. 1257 bawił w Chełmcach biskup włocławski Wolimirz; w tym czasie występuje pleban miejscowy Wacław, a książę Kazimierz nadaje różne swobody Chełmcom i innym posiadłościom kościelnym; późniejsze tego rodzaju przywileje są z r. 1258 i 1262. Papież Alexander IV zatwierdził tę własność kościelna w r. 1259²³. Około r. 1560 miały Chełmce 40 i pół łanów osiadłych, 3 zagrodników i jednego hultaja; w XIX w. miejscowość składała się z dwóch części, z wsi i osady , i liczyła 1005 hekt. Obszaru włościańskiego. Do osady czepi się też Morgi. Z tamtego okresu księgi wykazują Chełmce między posiadłościami kościoła kruszwickiego. Miejscowy kościół jest pod wezwaniem św. Katarzyny; miał go wystawić Piotr Dunin, jak zapisuje Długosz pod r. 1144; pierwszym, znanym plebanem był w r. 1257 Wacław. Kościół z cegły palonej stoi od r. 1843.

Chełmiczki graniczą z Chełmcami. W r. 1253 książę Kazimierz zwrócił kościołowi włocławskiemu połowę Chełmiczek, którą był trzymał Przybysław syn Czesława, a później nadał tej osadzie różne swobody. Spory o połowę Chełmiczek trwały jeszcze w r. 1268; książę Ziemomysł rozsądził je na korzyść kościołów włocławskiego i kruszwickiego²⁴. Około r. 1560 było tu 10 łanów kmiecych i jedna zagroda; w XIX w. Chełmiczki liczyły 274 hekt. Obszaru włościańskiego i 283 dworskiego, znajdującego się w ręku prywatnym.

Chrośna, opisana w artykule o starostwie.

Cięciwsko²⁵, położone na południowy-zachód od Strzelna i nieco dalej ku wschodowi od Gębic, było odwieczną własnością PP. Norbertanek strzelińskich, którą zatwierdzili papież Celestyn III w r. 1193, i książę Kaziemierz w r. 1231 i 1249²⁶; dziesięcinę pacio już w r. 1175. Około r. 1560 było na Cięciwsku 14 łanów kmiecych i jedna zagroda; w XIX w. osadę przejął rząd pruski po zniesieniu klasztorów, 402 hekt. Obszaru włościańskiego.

Cykowo²⁷, położone na południe od Kruszwicy, między Giżewem i Racicami, w pobliżu Polanowic, było własnością kapituły kruszwickiej; około 1560 miało półtora łana osiadłego; w XIX w. wieś liczyła 69 hekt. Obszaru włościańskiego.

Duplino²⁸, w parafii; Polanowice, dziś już nie istnieje.

Dzierzążna, opisana w artykule o starostwie.

Gaj, na wschód od Strzelna, był własnością PP. Norbertanek strzelińskich; zabrany przez rząd pruski i przezwany Busch, wchodzi obecnie w skład tak zwanego amtu Waldau.

Gaj II, na południe od Strzelna, na północno-zachodnim wybrzeżu jeziora wójcińskiego, pod Wójcinem, istniał już za czasów arcybiskupa Łaskiego i należał do klasztoru moglinickiego; ok. r. 1580 miał 3 łany osiadłe, a w r. 1618-1620 prócz tego jeden łan pusty; w XIX w. razem z Bartodziejewicami miało 213 hekt. Zarubso włościańskiego.

Galiszewo, albo Goliszewo, leży pod Skulskiem. Regestra poborowe z r. 1557-1566 wykazują przy Galiszewie dziedzica Jana Ruszjowskigo z 4 łanami kmiecimi. Borucki²⁹ wymienia także Jana Ruszkowskiego, lecz pod r. 1489. Galiszewo dziesięcinowało proboszczom kruszwickim.

Gębice leżą na zachód-południe od Strzelna, na prawym brzegu Kwieciszewicy, dopływu Noteci, wprost Marcinkowa, przy ujściu Trzcianki, powyżej Kwieciszewa. Gębice wyprowadza na widownię dziejową kościół miejscowy, którego początki sięgają podobno r. 1315³⁰. - W r. 1365 król Kazimierz zlecił sołtysowi gębickiemu Jakubowi założenie na przestrzeni 24 łanów wsi na prawie niemieckim, którą znów nazwać kazał Dzierzążną; między innymi przywilejami nada mu także z pewnym zastrzeżeniem wolne rybołówstwa na strudze gębickiej; r. 1367 dnia 4 kwietnia doszło do rozmów między Gniewomirem, w Gębicach, Proczynem i Kamionkiem, o młyn; w obecności podłowczego Wrócisława z Szyszyna, podwładnego Andrzeja, dziedzica Gębic, Tomasza z Marczewa, Wawrzyńca z Karniszewa, Stanisława, proboszcza gębickiego, i innych świadków; r. 1383, w czasie wojny domowej i zagrożenia ze strony Grzymałów idących z Nakła, uprosili sobie kilka dni zwłoki celem porozumienia się z arcybiskupem gnieźnieńskim – co uzyskawszy, wysłali wojsko swoje do Gębic, miasta królewskiego, zajętego już przez Mazurów, i kazali zburzyć je (do szczętu). Wojsko, wykonało rozkaz, uprowadziło zabrane przy tej sposobności łupy ku Nakłu³¹. Z tych Gębic pochodzi dokument opisujący w r. 1397 Maczuda, kasztelana śremskiego³².

Dnia 29 kwietnia 1399 r. odbył się w Gębicach sąd wobec króla Władysława i różnych dostojników³³. Król gościł tu kilkakrotnie, w przejeździe z Czerwińska mazowieckiego do Poznania w r. 1419, w r. 1422 z Inowrocławia do Wolborza i po zawarciu pokoju z Krzyżakami jadąc od granicy pruskiej do Poznania³⁴; w r. 1430 wysłał list do w. ks. Witołda w sprawie zamierzonego zjazdu³⁵. Gębice posiadały przywilej z tych czasów na jarmark doroczny³⁶. Dnia 2 czerwca r. 1425 rada miejska składa w imieniu mieszkańców przysięgę wierności królowi Władysławowi i potomstwu jego. Nazwiska członów tej rady, o ile dobrze przetłumaczyli regionaliści z XIX w., brzmiały: Mikołaj wójt, Mikołaj Wartała, Stanisław Osik, Marcin szewc, Mikołaj Suszewski, Mikołaj Naroczny, lub Narożny, Mikołaj tkacz. Jan Piecyk, Jan Ciągnimięso, Stanisław Olszyński, Jan Zmudzilato, Stanisław Szotlewski, Michał Rzepa Mikorytko, Wojciech Wstępek, Jakób – Bażej, Wawrzyniec Białozorek³⁷. W r. 1458 wystawiły Gębice 10 żołnierzy pieszych na wyprawę malborską, r. 1460 zwalnia król Kazimierz od opłaty targowej mieszkańców Kruszwicy, którzy zwiedzają targi w Gębicach i innych miastach kujawskich; r. 1495, dnia 20 maja król Olbracht potwierdził przywilej króla Władysława na jarmark doroczny, mający odbywać się w dniu śś. Filipa i Jakóba, apostołów; r. 1504 w dokumentach pojawia się Marcin Brzękała, burmistrz gębicki³⁸. W roku 1524 policzono Gębice w poczet miast, mających dostarczać podwód wojennych. O przywileju z r. 1795 nadanym przez ówczesnego starostę wspomina H. Wuttke. Gębice były królewszczyzną i wchodziły w skład starostwa kruszwickiego, od którego oddzielono je z biegiem czasu. W taryfach z r. 1771 znajdujemy Gębice p. n. Połowica starostwa kruszwickiego, płacącą 926 złp. 17 gr. hyberny. W r. 1772-1773 zajęli Prusacy Gębice z całą ziemią nadnotecka. Dnia 18 lipca 1804 r. nadał starosta Kossowski mieszczanom nowy przywilej, w którym ustanawia stosunki własności. Potem, czy też krótko przedtem widzimy Gębice w ręku pani Kwiatkowskiej. Gębice należały też przez pewien czas do kapituły kruszwickiej.

W ruchach r. 1848 brało to miasto czynny udział. Kościół. Kościół pod wezwaniem św. Macieja miał już istnieć w r. 1315, w latach późniejszych stał kościół w stylu gotyckim,poświęcił podobno sufragan włocławski, Maciej w r. 1315. Prawo patronatu przeszło w roku 1760 na proboszcza infulata klasztoru strzelińskiego. Około tego czasu Antoni z Głogowy Kłossowski, starostwa dożywotny, odnowił i ozdobił kościół gębicki z pomocą klasztoru.

Giżewo, na południe od Kruszwicy, na zachodnim wybrzeżu Gopła, graniczy z Cykowem. Około r. 1560 posiadali na Giżewie p. Słonecka jeden łan kmiecy, jednego zagrodnika i rybaka, a Krzysztof Markowski 2 łany osiadłe, jednego zagrodnika i rybaka. W nowszych czasach należała ta wieś do Sokólskich. Dziesięcinę pobierali kanonicy kruszwiccy.

Głębokie, osada szlachecka, około 6 km. Na zachód-północ Radziejewa, przy trakcie, wiodącym do Kruszwicy, graniczny z Chełmcami, Konarzewem, Gocanówkiem i Zaborowem. Głebokie było dziedzictwem Głebokich już przed r. 1489; około r. 1560 posiadali tam Wawrzyniec i Mikołaj Głęboccy 9 ½ łanów kmieccych i zagrodników, a na drugim dziale Wawrzyniec i Wojciech Głęboccy 8 łanów i 2 zagrodników. Dziesięcinę pobierał scholastyk kruszwicki. To, lub inne Głębokie posiadała kapituła kruszwicka.

Goszanowo (nowa villa) w dyplomacie z r. 1282³⁹, płacąca dziesięciny klasztorowi w Łeknie, nie zdaje się być Gocanowem, które w tym roku już nie było nowo założoną wsią. W r. 1487 opisani byli Jan i Stanisław z Gocanowa,⁴⁰ później inni Gocanowscy, jak np. około r. 1560: Andrzej, Wawrzyniec i Serafin; pierwszy z nich miał tu 5 ½ łanów kmiecych i 2 zagrodników, drugi 2 łany i jednego zagrodnika, trzeci 2 łany i trzech zagrodników⁴¹. Dziesięcinę pobierał scholastyk kruszwicki i inni kanonicy.

Golejowo⁴², na południe-wschód od Strzelna, graniczy z Rzeszynkie, Sierakowem i Końścieszkami. Około 1557 posiadali Golejewscy pótora łana osiadłego na Golejewie.

Gościejewo i Grodztwo – artykuł o starostwie kruszwickim.

Janikowo, dawniej Jankowo, na południe-zachód od Kruszwicy, pod Polanowicami. Około r. 1560 posiadała p. Oborska na Jankowie 3 łany osiadłe i jednego zagrodnika; nieco później spotykamy tu Andrzeja Jankowskiego.

Janocin⁴³, na zachód od Radziejowa i na południe-wschód od Kruszwicy,w rozgraniczeniu Kicka od Tarnówka⁴⁴, uskutecznionego w r. 1487. Około r. 1560 Jakób Tarnowski dziedziczył, lub dzierżawił Janocin; według innego źródła⁴⁵, posiadała tę wieś pani Grabska, było tam wówczas 5 ½ łanów osiadłych i jeden przekupień. Dziesięcinę pobierał scholastyk kruszwicki.

Jeżyce⁴⁶, dwie mile na południe-wschód od Kruszwicy, w pasie granicznym dawnego zaboru pruskiego, wprost Piotrkowa żydowskiego, należały do kapituły włocławskiej. Około r. 1560 było tam 15 łanów kmiecych, 2 sołtysie i jeden komornik; w XIX w. Jeżyce liczyły 249 hektarów obszaru włościańskiego i 169 dworskiego; przez pewien czas należały też do kościoła kruszwickiego: zabrane przez rząd pruski, wcielone były do tzw. domeny: Strzelno; obszar dworki przeszedł w ręce prywatne.

Jurkowo⁴⁷, na zachód-południe od Piotrkowa żydowskiego, na dawnej granicy zaboru pruskiego, graniczy z Jeżycami.

Kącik, nieznana nam bliżej posiadłość PP. Norbertanek strzelińskich⁴⁸, przypomina swym brzmieniem znajdujące się w lasach poklasztornych, na południu od Strzelna jeziorko Kątno, które spływa do jeziora Błużyn.

Karsk odn. Karsko, o półtorej mili na południe=wschód od Kruszwicy, bliżej Radziejowa i Piotrkowa, graniczy z Rzeczycą. Eustachy z zezwoleniem brata Maurycego zapisał swemu Andrzejowi, a po jego śmierci własność miała przejść w ręce kościoła włocławskiego;⁴⁹ książ Kazimierz potwierdził tę czynność w Kruszwicy dnia 13 stycznia 1238 r.⁵⁰ Około r. 1560 należało już całe Karsko do kapituły włocławskiej; było tam wówczas 6 łanów osiadłych; rząd pruski zabrał tę wieś i wcielił do tzw. domeny: Strzelno. W XIX w. Karsko 118 hektarów obszaru włościańskiego i 170 hekt. Dworskiego, który z czasem przeszedł w ręce prywatne.

Karspol,⁵¹ na zachód od Piotrkowa żydowskiego i na południe od Karska, graniczy z Leszczami, Jurkowem i Brześciem. Około 1560 r. Szymon Piotrowski dziedziczył, lub dzierżawił Karspol; było tam 5 ½ łanów osiadłych.

Kicko, o milę na południe-wschód od Kruszwicy, przy ujściu Kiciny do jeziora Kicka, które spływa do Gopła, graniczy z Tarnówkiem i Chełmcami. Około r. 1230 Konrad mazowiecki sprzedał Kicko za 50 grzywien biskupowi włocławskiemu; w r. 1257 i 1262 książę Kazimierz, nadając różne swobody posiadłościom biskupim, wymienia między nimi także Kicko. Część tej osady (zw. Sowcze) stanowiły spór między Mikołajem Bąkiem a biskupem, które w r. 1339 rozstrzygnięto na korzyść kościoła. Rozgraniczone z r. 1487 Kicka i Tarnówka wspomina o jeziorze Kicko i o łęgach, zwanych w odnośnym dokumencie „plonych lang”. Około r. 1560 było na Kicku 5 łanów osiadłych i 7 czynszowych; w XIX w. wieś została zabrana przez rząd pruski, 184 hekt. Obszaru włościańskiego i 142 dworskiego, który przeszedł w ręce prywatne.

Kijewice, na południe-wschód od Strzelna, graniczą z Wronowami, Mirosławicami, Rechtą i Młynami. W r. 1390 pisał się Godzięba z Kijewic⁵². Około r. 1560 było w Kijewicach 2 zagrodników i 2 łany osiadłe.

Kobylnica⁵³, na dawnej granicy zaboru pruskiego, na północ-zachód od Piotrkowa żydowskiego, graniczy z Chełmiczkami, Witowicami, Karskiem i Rzeczycą z jednej strony, a z Wąsowem z drugiej strony. W r. 1250 książę Kazimierz, nadając różne przywileje posiadłościom kościelnym, zwrócił biskupom włocławskim dział kanonika Leszka⁵⁴ na Kobylnicy, a w r. 1262 powtórzył podobne nadanie. Około roku 1560 składała się ta wieś z 2 części, z mniejszej szlacheckiej i większej księżej czyli duchownej, później zwanej królewska. Na Kobylnicy szlacheckiej siedzieli Maciej Titel z jednym łanem kmiecym i Kobylscy, lub też Anna Górska z jednym całym i pół-łankiem. Kobylnica duchowna była własnością kapituły włocławskiej, później kruszwickiej i miała 7 łanów osiadłych, w XIX w. liczyła 135 hektarów obszaru włościańskiego.

Kokoszyce – opis w artykule dotyczącym starostwa kruszwickiego.

Konarzewo, na południe-wschód od Kruszwicy, graniczy z Janocinem, Gocanowem, Gocanówkiem i Głebokim.

Pominięcie Konarzewa w regestrach poborowych z XVI wieku pozbawia nas pewności, czy ta osada już istniała.

Bulla Innocentego II z roku 1136 wymienia Conare między posiadłościami arcybiskupów gnieźnieńskich, a przywilej księcia Kazimierza z dnia 6-go października 1250. Conerewo⁵⁵, między włościami kościoła kruszwickiego, który je posiadał przed zaborem pruskim. Zabrane, wcielone było do kruszwickiej domeny, przeniesionej do Strzelna. Z pewnością Konarzewo istniało jeszcze po roku 1839.

Korabniki, w kasztelanii kruszwickiej, graniczyły ze Sławskiem i Kobylnikami, na zach. od Kruszwicy. W r. 1271 książę Bolesław darował Korabniki biskupom włocławskim. Osada ta wróciła do rąk prywatnych, albo częściowo tylko nadana była; w roku bowiem 1318 potwierdza w Inowrocławiu książę Leszek sprzedaż Korabnik, leżących pod Sławskiem, z tamtej strony Mątew: Benjamin, Berwołd i Włodzimierz, synowie Andrzeja Łaszczewicza, podkoniuszego kujawskiego, sprzedali Korabniki biskupowi włocławskiemu za 12 grzywien zwykłej monety, te Korabniki nie istniały już w XVI stulecie. Inne Korabniki, także własność biskupów włocławskich leżą na lewym brzegu Wisły, pod Włocławskiem.

Kościeszki, położone półtora mili na południe od Kruszwicy, na zachodnim wybrzeżu Gopła, graniczą z Rzeszynkiem, Golejowem i Włostowem. W r. 1271 występują jako świadkowie pleban kościeski, komes Miłosław, syn Przybysława, Gosław, Wisław i Mylik⁵⁶, dziedzice Kościeszek. Jakusz, syn Tomiły, w r. 1390⁵⁷, pochodzący z Kościeszek wielkopolskich. Między r. 1489 i 1582 bywało po kilku równocześnie dziedziców w Kościeszkach kujawskich; np. Marcin Kościeski miał półtora łana kmiecego i 2 zagrodników, sędzia kruszwicki, Jakób Ruszkowski i Maciej Łuszczewski po jednym półłanku, Wojciech Łuszczewski półtora łana, 3 zagrodników i jednego komornika. W r. 1766 należały całe Kościeszki do Franciszka Wysockiego. Kościół miejscowy istniał już przed r. 1271; późniejszy pod wezwaniem św. Anny stanął w r. 1766.

Kożuszkowa Wola, na północ-wschód od Wilczyna, w pasie granicznym byłego zaboru pruskiego, pod Wójcinem, istniała już przed r. 1523⁵⁸ i wchodziła w skład parafii: Siedlimowo, w ówczesnym powiecie gnieźnieńskim. W r. 1579 miała trzech dziedziców: Wojciecha Zakrzewskiego, Piotra Dębołeskiego i Erazma Wolskiego; w r. 1618-1620 należała do Piotra Padniewskiego; było tam wówczas łanów osiadłych 4, jeden pusty i 2 zagrodników; odtąd miewała wspólnych z Kożuszkowem dziedziców.

Kożuszkowo, na północ-wschód od Wilczyna, graniczny z Wójcinem i Pomianami, w XVI wieku wchodziła w skład parafii Siedlimowo, w ówczesnym powiecie gnieźnieńskim. W r. 1356 arcybiskup Jarosław zakładając kościół parafialny w Jankowie pod Gnieznem, przekazał mu dziesięciny z Kożuszkowa⁵⁹ i Budzisławia. W r. 1579 posiadali Kożuszkowo Buszkowski, Wojciech Zakrzewski i Erazm Wolski; pierwszy z nich miał 4 łany kmiece i 2 zagrodników, drugi jeden łan i 2 zagrodników, trzeci posiadał tylko jeden łan i jednego zagrodnika; w r. 1618-1620 dziedziczył całą wieś Piotr Padniewski; łanów osiadłych było 2, pustych 1 ½ i 2 zagrody. Przy schyłku zeszłego wieku byli Goscy właścicielami Kożuszkowa i Woli Kożuszkowej.

Kraszyce, pod Polacowicami, w połowie drogi do Strzelna i Kruszwicy, granicza z Sokolnikami, Księżemi Stodołami. W r. 1298 zamieniła kapituła kruszwicka Kraszyce na pobliski Kretków, dziedzictwo Jarosława⁶⁰. Z Kraszyc pochodzą Zbrosław, zapisany w dokumentach w r. 1357 i Stefan zapisany w r. 1361-1369, którego król Kazimierz za położone zasługi nadał Chrosne, leżącą między Polanowicami a Kościeszkami, w pobliżu nieistniejącego już Gościejewa⁶¹. W r. 1557 miał Piotr Żegocki na Kraszycach 6 łanów kmiecych i jednego zagrodnika; około r. 1582 dziedziczyli tę wieś Rogalińscy i Markowscy⁶².

Kretów. Dnia 27 października 1298 r. Książę Władysław oznajmił, że między Jarosławem z Kretowa a kapitułą kruszwicką zawiązała się umowa: Jarosław, oddaje wieś swoją Crethkow vugariter dietam kościołowi kruszwickiemu na własność […]; część ta, którą uwalnia od wszelkiego rodzaju podatków książęcych, jest, jak opiewa odnośny dokument, dokładnie ograniczona znakami porobionomi w drzewach i kopcami; podatki zaś rozłożył na mieszkańców wsi swojej Crayszino⁶³. Streszczenia dokumentu dokonał Damalewicz, żywociarz biskupów włocławskich.

Klenszhe – Klęczyn.

Krety, parafia Piaski, Na północ zachód od Radziejowa, wieś już nie istnieje; dziedziczył ją Łukasz Grabski około 1560 r. Prawdopodobnie Krety powiązane były z Bacharciem, tworzyły jedną majętność.

Kruszwica, miasto i wieś.

Książ, na wschód od Strzelna, graniczy z Kraszycami. W r. 1215 przysądzono klasztorowi strzelińskiemu dziesięcinę z Książa pobieraną od r. 1175, przeciw uroszczeniom biskupa kujawskiego; r. 1231 i 1249 książę Kazimierz potwierdził klasztorowi posiadłość tej włości z przyległym bagniskiem; W 1295 r. wprowadzono tu prawo niemieckie (Kod. Wielkop. r. 84). Około 1560 r. było na Księżu 9 łanów kmiecych; w XIX w. wieś posiadała 220 hekt. Obszaru włościańskiego; ziemię zabrał rząd pruski i wcielił do domeny Strzelno.

Lachmirowice leżą na południe od Kruszwicy, między Łęgiem i Siemionkami, na zachodnim wybrzeżu Gopła. Założycielem tej osady wiejskiej był Łękomirz. Od którego zwała się Łękomirami, a później Łękomirowcami – sądzi Callier. W testamencie z dnia 15 stycznia 1271 r. komes Łękomirz podzielił wieś swoja Łękomiry na dwie części: jedną zapisał żonie, która go wybawiła od pogaństwa, a drugą bratankowi swemu, synowi Jana (Dok. Kuj. Ulan.). Późniejszymi dzidzicami tej wsi byli Jan Siemieński w r. 1479, p. Prusinowska w r. 1676, a następnie Jarochowscy. Około r. 1560 było w Łękomirowicach łanów kmiecych 2, zagrodników 3, jeden rzemieślnik i komornik.

Łagiewniki – artykuł dotyczący starostwa kruszwickiego.

Łąkie położone na południe-zachód od Strzelna, między dwoma jeziorkami. Z Łąk pochodził Maciej zapisany w r. 1377 (wspomniany w Kod. Wielkop. n. 1742). W r. 1557-1566 była ta wieś w ręku PP. Norbertanek strzelińskich, którym ją zabrał rząd pruski po zniesieniu klasztorów. Wieś miała 4 ½ łanów osiadłych i jednego rzemieślnika. W XIX w. Łąkie miały 330 hekt. Obszaru włościańskiego; lasy łąckie wcielił rząd do nadleśnictwa Miradz.

Łęg, na południe od Kruszwicy, na zachodnim wybrzeżu Gopła, graniczy z Baranowem. W 1557-1566 miał Łęg kilku razem dziedziców. Maciej Łęski posiadał 1 łan kmiecy, 1 zagrodnika i 2 rybaków, Piotr babiński 1 łan i 2 zagrodników, Ruszkowski 1 łan i 1 zagrodnika, Paweł 1 łan, 1 zagrodnika i 1 rybaka, sędzia kruszwicki 1 pół-łanek, 1 rzemieślnika i 2 zagrodników. W 1676 r. siedział na Łęgu Tomasz Kotecki.⁶⁴

Lenartowo, na zachód-północ od Skulska, na granicy Zaboru pruskiego, wchodziło już około 1523 r. wskałd parafii: Siedlimowo, z którym graniczy. W r. 1579 siedzieli na Lenartowie Aleksander Stawski, Jerzy Siedlecki, Stanisław Sosnowski i Piotr Węgierski. Około 1789 r. należało Lenartowo do Boguckich, później Płonczyńskich.

Łuszczewo, na północ-wschód od Skulska, na zachodnim wybrzeżu Gopła, przy dawnej granicy zaboru pruskiego, należało w 1577 r. do 1566 do Stanisława Łuszczewskiego⁶⁵; było tam wówczas 2 rybaków i jeden łan osiadły; w roku 1789 dziedziczył je Bonawentura Wysocki.

Mielnica, na wschód od Skulska, na zachodnim wybrzeżu Gopła, należała w 1557-1566 do kasztelana rogozińskiego Jana Tomickiego; było tam 2 rybaków i 3 łany osiadłe; przy schyłku zeszłego stulecia posiadał Mielnicę Łukasz Dzięcieleski z Lisewa.

Mirosławice, na południe-wschód od Strzelna, nad Rechtą, dopływem Gopła, graniczą z Sukowami, Sierakowem i Wronkami. W przywileju z dnia 28 kwietnia 1145 r. książę Mieszko wymienia między posiadłościami klasztor trzemeszeńskiego Mirosławice⁶⁶, które następnie przeszły w ręce prywatne, były siedziba Mirosławskich. Regestra poborowe z roku 1579⁶⁷, wykazują tę osadę w parafii; Skulsko, w powiecie gnieźnieńskim, jest to pomyłka, ponieważ Mirosławice leżą prawie 3 km na północ-zachód od Skulska, wśród osad powiatu kruszwickiego, znacznie bliżej Strzelna i Kościeszek. Późniejsze regestry poborowe 1618-20⁶⁸ również są mylne, wymieniają Mirosławice w parafii Skoki. W 1589 dziedziczyli Mirosławice Sebastyan Kołudzki, Łukasz Mirosławski, Kleofas i Bartłomiej Morzycki, a w 1618 r. Jadwiga Mirosławska, Jan Piotrowski, Łukasz i Stanisław Niesławscy⁶⁹.

Młyny, na południe-wschód od Strzelna, były własnością Pp. Norbertanek strzelińskich, którą zatwierdził książę Kazimierz w 1231 i 1249 r. W r. 1361 toczyły się spory o Młodojewo, leżące między Młynami a lasami klasztornymi, w pobliżu jeziora Sulejów⁷⁰; r. 1436 uzyskali mieszczanie strzelińscy wolne pastwisko pod Młynami, przy błoniu: Rostkowiec; około r. 1560 miały Młyny 22 ½ łanów kmiecych, 6 zagrodników, 3 rzemieślników i jednego hultaja⁷¹. Po zniesieniu klasztorów zabrał rząd pruski tę majętność i wcielił do t. zw. Domeny, którą utworzył w Strzelnie; później rozdzielił Młyny, zostawiając włościanom 644 hekt. Obszaru; folwark zas przyłączył do tzw. amtu Waldau (Strzelno), a lasy do nadleśnictwa Mirau (Miradz), przezwawszy folwark i leśniczówkę Muehlgrund (Przydatki).

Młodojewo, osada niegdyś pod Strzelnem, graniczyła z Młynami. W r. 1147 wymienia ją papież Eugeniusz III między posiadłościami kościoła trzemeszeńskiego; proboszcz Mengoz sprzedał ją w r. 1216 klasztorowi strzelińskiemu; w r. 1361 wszczął o nią spory klasztor trzemeszeński. Sędzia atoli kujawski, Stanisław z Ostrowa, przysądził Młodojewo PP. Norbertanek strzelińskim.

Noć, albo Noteć, to niegdyś leżało na południe-wschód od Skulska, na prawym brzegu Noteci, przy wpływie jej do Gopła, powyżej Broniszewa. Z szczupłych danych, jakie posiadamy, wnioskujemy, że Noć była pierwotnie osadą szlachecką, której połowa przeszła z czasem do Skarbu, i że część królewska zamieniła się w końcu na holendry, które dotąd istnieją. Miastem była Noć już w r. 1411; w tym bowiem czasie król Władysław zastawił za 200 grzywien polskich połowę miasta krajczemu Wojciechowi Słupskiemu. W r. 1557 dzierżawił tę część Stanisław Sokołowski, dziedzic drugiej połowy Noci; Regestra poborowe wykazują przy tej osadzie 9 łanów osiadłych, 14 spustoszonych, wskutek pożaru, po 2 rzemieślników, rybaków, i hultajów, wa brzeskiego, gdzie Noć zwana jest wsią, 19 flor. 18 gr. czopowego, zapłaconych za czas od 1 maja do 1 września od 6 warów, licząc war po 8 gr. tudzież 9 flor. 18 gr. za ostatnią ratę. W r. 1771 płaciła Noć 30 złp. Kwarty i 13 złp. 15 gr-hyberny. Do r. 1789 spotkamy tu ciągle Sokołowskich, dziedziców i zarazem dzierżawców.

Nożyczyn, na północ-zachód od Skulska i na północ-wschód od Siedlimowa, wsi parafialnej, w powiecie niegdyś gnieźnieńskim. W r. 1378 Bożogrobcy gnieźnieńscy zamienili Nożyczyn na Żylice, dziedzictwo Mikołaja i Piotra z Dziećmiarek. Około r. 1579 było w Nożyczynie 12 łanów osiadłych, jeden komornik i 4 rzemieślników, a w r. 1618 liczono 19 łanów; dziedzicem był Jerzy Tomicki. W ręku Tomickich widzimy Nożyczyn jeszcze w r. 1789; później osada należała do Kossowskich.

Ołarzenica, istniejąca w r. 1557 w granicach parafii: Warzymów. Już nie istnieje.

Ostórw strzeliński odn. Wójciński, leży na południe od Gębic i Strzelna, o mile od Wójcina, przy północno-wschodniej kończynie jeziora Bielska, osada między: Bieskiem i Cieciwskiem.

Oscoyo⁷² w dyplomatach kujawskich z roku 1220: Konrad mazowiecki dał klasztorowi strzelińskiemu w zamian za inne włości: Sokolniki, Dłutowo, Złotowo i Oscovo cum parte lacus, uwalniając od różnych ciężarów te i wszystkie inne wsie klasztorne, które leżały w pobliżu Strzelna i Kruszwicy. Równocześnie i wobec tych samych świadków oznajmia tę zamianę proboszcz strzliński, wyłuszczając w odmiennym porządku osady, które wskutek tego przeszły w posiadanie klasztoru i stawiając Mirozlave zamiast Oscovo; tym sposobem znalazło się cum parte lacus przy Złotowie znad Gopła. Owe Mirozlave to Mirosławice niedaleko Ostrowa, znane już w r. 1145. Ostrów i Mirosławice musiały tworzyć ta samą posiadłość. Kościół Ostrowski wystawiła w r. 1448 PP. Norbertanki strzlińskie. W r. 1558-1566 było w Ostrowie 12 łanów kmiecych, 5 zagrodników i 2 rybaków. Rząd pruski zabrał tę posiadłość; osadnikom wydzielił 478 hektarów obszaru i lasy wcielił do nadleśnictwa: Miradz, a leśniczówkę nazwano Seewald.

Piaski na wschód od Kruszwicy, bliżej Radziejowa, w pasie byłego zaboru pruskiego. W r. 1250 książę Kazimierz potwierdzając posiadłości biskupów kujawskich, wymienia między innymi Piaski, które następnie przeszły w posiadanie kapituły kruszwickiej; r. 1383, podczas zaburzeń domowych, spustoszyli tę osadę stronnicy Domarada. Około r. 1560 posiadali tu Felix Wolski 3 łany kmiece i 2 zagrodników, Wojciech Szuba 1 łan i 2 zagrodników, Wacław Sowa 1 łan i 1 zagr., Jędrzej Rychalski i Maciej Strzezik po jednym łanie. Dziesięcinę pobierali wikariusze kruszwiccy. Kościół parafialny pod wezwaniem ścięcia św. Jana Chrzciciela istniał tu już przed r. 1557.

Piecki na wschód od Kruszwicy graniczą z Piaskami; własnością kapituły kruszwickiej były już przed r. 1489; składają się z Małych Piecek i Wielkich; około r. 1560 było na Małych Pieckach 5 łanów kmiecych, a na Wielkich 7 kmiecych, 2 sołtyskie i jeden rzemieślnik. Zabrane przez rząd pruski, wcielone były do tzw. domeny Strzelno; obie części miały w XIX w. 385 hektarów obszaru włościańskiego. Piecki Małe należały do kustosza kruszwickiego. Słynny swego czasu poeta Stanisław Grochowski, urodzony na Mazowszu w r. 1540, zmarły w Krakowie w r. 1612, zarządzał kanonią kruszwicką, pobierał dochody z Małych Piecek.

Płowce wykazane były w powiecie kruszwickim, parafii Chełmce, przez pomyłkę; leżą na wschód od Chełmiec, między Radziejowem i Osięcinami.

Polanowice, na południe-zachód od Kruszwicy, nad Śmiernią, dopływem Noteci, graniczą z Sokolnikami. W r. 1318 pisał się z Polanowic Świętosław. W roku 1420 król Władysław Jagiełło uprasza papieża Marcina V, aby zaniechał wyroku w sprawie scholastyka kruszwickiego, Jaranda, z Dzierżysławem, Piotrem, Mikołajem i Klemensem, dziedzicami Polanowic, i zdał rozstrzygnięcie tego sporu prałatom Królestwa Polskiego⁷³. Około r. 1560 posiadał tę wieś Jan Sierakowski, kasztelan lędzki, któremu przypadła także drobna część Jana Polanowskiego, składająca się z pół-łanka i 2 zagrodników: część kasztelana miała 12 łanów kmieckich, 5 zagrodników i 2 rzemieślników. Kościół miejscowy, pod wezwaniem św. Klemensa, spalił się w r. 1547, nowy z cegły palonej, stanął w r. 1840. W skład parafii wchodziło między innymi osadami nieistniejące już Starczewo. Regestra poborowe z r. 1557-1566 wykazują tu probostwo z 2 zagrodnikami, a pod Kruszwicą to samo, lub inne probostwo z półtora łanami osiadłymi i karczma dziedziczna. Dziesięciny pobierał scholastyk kruszwicki.

Pomiany, na północ-wschód od Wilczyna, między Nową-wsią i Kożuszkowem, w pobliżu Wójcina, na południowej krawędzi lasów poklasztornych, wchodziły w skład tzw. domeny Strzelno. W XIX w. miały 69 hektarów obszaru włościańskiego. Leśniczówkę w Pomianach nazwano Pommendorf. Mapa sztabowa z tego okresu, przedwcześnie rozciąga tę nazwę na całe Pomiany.

Poświętne, albo Podświętne, Poświątne, należało do kościoła kruszwickiego; w XIX w. posiadąło 22 hekt. Obszaru włościańskiego.

Proczyn na południe od Gębic, między Dzierzążną a Rożanną, po prawym brzegu Kwieciszewicy, wprost Kamionka. W r. 1271 zapisał komes Łękomirz wieś swoją Proczyn kościołowi kruszwickiemu, który ją zbył potem, w roku 1285 arcybiskup gnieźnieński Jakób przysądził ją klasztorowi trzemeszeńskiemu przeciw uroszczeniom Stanisława i Wojciecha, synów kasztelana nakielskiego, Andrzeja. W r. 1363 toczyły się spory o młyn⁷⁴ na rzece Rożannej między dziedzicami Proczyna a wspomnianym klasztorem, któremu przysądzono połowę młyna spornego; w r. 1367 Grzymisław, jeden z ówczesnych dziedziców, ułożył się z klasztorem. Ten Grzymisław, lub Przemysław z Proczyna występuje w roku 1369, jako świadek. W r. 1489 pisali się Proczyńscy⁷⁵ z Proczyna; Walentego Proczyńskiego odn. Spadkobierców jego spotykamy tu jeszcze około r. 1582; w Proczynie było łanów osiadłych 4 i zagrodników 3. Przy schyłku XVIII w. dziedziczył tę majętność Ignacy Kossowski, później Malczewski z Myślątkowa. Dziesięciny z proczynka pobierali kanonicy kruszwiccy.

Proszyska, na południe-wschód od Strzelna pod Wronowami, wymienia je dokument z 1358⁷⁶ rozgraniczającym niektóre posiadłości klasztorów mogilnickiego i strzelińskiego. Regestra poborowe z r. 1557-1566 wykazują Prosiska w parafii warzymowskiej, odległej o 2 mile od Proczysk.

Racice, na południe od Kruszwicy, na zachodnim wybrzeżu Gopła, graniczy z Baranowem i Cykowem. Około r. 1560 było na Racicach łanów osiadłych trzy; w r. 1593 pisał się w aktach ziemskich suraskich Adam Raczycki odn. Racicki z Kujaw: później Racice należały do Zawadzkich.

Rechta, na wschód-południe od Strzelna, graniczy z Mirosławicami, Sukowami, Książem i Młynami. Około r. 1570 wystawiono na obszarze Rechty kaplicę pod wezwaniem św. Barbary, która nadal istnieje.

Rożanna⁷⁷, na południe od Gębic, nad Rożanną, dopływem Kwieciszewicy, między Proczynem i Myślątkowem, należała około r. 1560 do Rożańskich i Bartłomieja Rogalińskiego; było tam wówczas 9 łanów kmiecych i 2 zagrodników; przy schyłku zeszłego stulecia Ignacy Kossowski dzeidziczył Rożannę. Dziesięcinę pobierali kanonicy kruszwiccy.

Rucewo, dawniej Rzuczewo, na południe-wschód od Strzelna, nad Rechtą, dopływem Gopła, pod Mirosławicami, należało okołor. 1557-1582 do Budzisławskich i Piaskowskich, Markowskich, a w nowszych czasach do Zawadzkich. Dziesięcinę pobierał scholastyk kruszwicki.

Rusinów, na południe-wschód od Kruszwicy, na wschodnim wybrzeżu Gopła, graniczy z Kickiem i Gocanowem. W r. 1381 pisał się Jakusz z Rusinowa, później Rusinowscy; z tych posiadał tu Erazm ok. r. 1560 2 łany kmiece i 5 zagrodników.

Rzeczyca, w pasie byłego zaboru pruskiego, nad Rzeczycą, dopływem Gopła, na zachód-północ od Piotrkowa żydowskiego, była dziedzictwem Rzeczyckich od XV do końca XVII wieku.

Rzeszyn, na północ od Skulska, na zachodnim wybrzeżu Gopła, należała w r. 1489 do Jakuba Ruszkowskiego, ok. r. 1560 do Konarskich, a następnie do rodziny Wodzińskich; było tu 6 łanów osiadłych, jeden pusty i 4 zagrodników.

Rzeszynek, na północ od Skulska, na zachodnim brzegu Gopła, między Rzeszynem i Kościeszkami, miewał wspólnych z Rzeszynem dziedziców; odrębną całość tworzył już około r. 1489.

Siedlimowo, na wschód od Wilczyna i na zachód od Skulska, w powiecie niegdyś gnieźnieńskim, było własnością arcybiskupów gnieźnieńskich, potwierdzoną w r. 1357 przez króla Kazimierza. W r. 1579 było na Siedlimowie 10 łanów osiadłych i 2 puste. Wieś ta, zabrana przez rząd pruski, wcieloną była w tzw. domeny: Strzelno; obecnie ma 294 hekt. Obszaru włościańskiego i 359 folwarczego, który przeszedł w ręce prywatne. Kościół miejscowy, pod wezwaniem św. Michała, istniał już w r. 1360.

Siedluchna, na wschód-południe od Gębic, pod Zbytowem, należała w r. 1145 do klasztoru trzemeszeńskiego, później do strzelińskiego, a w końcu zabrana przez rząd pruski, przeszła w nowszych czasach w ręce prywatne. Około r. 1560 było tu 2 zagrodników, 3 łany kmiece i 3 sołtyskie; w XIX w. Siedluchna 128 hektarów obszaru dworskiego.

Siemionki, zwane też dawniej Siemieniewicami, odn. Siemienicami, leżą na południe od Kruszwicy, przy ujściu Rechty, wprost Włostowa. W r. 1489 należały Siemieniewice do Jana Siemienieńskiego; później oddzieliły się Siemionki. Siemieniewice składały się ok. r. 1560 z jednego łanu dziedzicznego i jednej zagrody; łanów kmiecych tam nie było. Na Siemionkach posiadali wówczas Szymon Siemieński 1 łan i 2 rybaków. Obie te nazwy uzupełniały się wzajemnie; w r. 1676 p. Prusinowska dziedziczyła Siemieniewice.

Sieraków opisane w poście dotyczącym starostwa kruszwickiego.

Skotniki Zabłotne, na wschód od Kruszwicy, pod Pieckami, były własnością kapituły włocławskiej już przed r. 1489; dziesięcinowały proboszczem kruszwickim; inne, jak się zdaje, Skotniki kustoszom. Około r. 1560 miały 4 łany kmiece i jednego rzemieślnika; dziś obejmują 155 hektarów obszaru włościańskiego; zabrane przez rząd pruski, wcielone były do tzw. domeny Strzelno.

Skulsk, Skulsko, Skólsko, leży na południe od Kruszwicy, między dwoma jeziorami, które odpływają od Gopła. W r. 1249 książę Kazimierz nadał PP. Norbertankom strzelińskim Skulsko i inne włości, z których klasztor pozbył się w r. 1315 Bronisławia, Bieganowa, Złotowa i Skulska w zamian za dziesięciny z Łojewa i Dulska i 160 grzywien denarów toruńskich, wpłaconych mu przez biskupa kujawskiego. W roku 1384 było Skulsko królewszczyzną i uzyskałao podobno przywilej miejski. Andrzej z Oporowa, archidyakon gnieźnieński, starosta kruszwicki, zastawił w r. 1471 Kacprowi z Leszna, podkomorzemu kaliskiemu, za 500 florenów miasto Skulsko z wsiami: Złotowo i Sadowie, w powiecie kruszwickim; r. 1504 Kacper Leszczyński za zezwoleniem króla Aleksandra złączył tę sumę z drugą, zabezpieczoną na Radziejowie; stąd poszło, ze Skulsk liczono później do starostwa Radziejowskiego. W r. 1771 opłacało Skulsko 45 złp. Kwarty; tenutaryuszem był Marcin Machciński. Około r. 1560 płaciło miasto podatków od 7 rzemieślników po 4 grosze, od 7 rybaków po 8 groszy, od 3 karczm po 12 groszy od szynkarza, czy wypalacza wódki, komornicy o zabrodni po 6 gr. W końcu zeszłego wieku posiadał, lub dzierżawił Skulsko, założone z miasta, wsi i folwarku, Tadeusz Raczyński. Miasto liczyło wówczas 160 mieszkańców w 26 dymach; w XIX w. zamieszkiwało je 559 mieszkańców w 50 dymach; stała tam dawniej kaplica i szczątki spalonego kościoła. Skulska wieś tworzyła pierwotnie jedną całość z miastem. Regestra poborowe z drugiej połowy XVI wieku wykazują Skulsko mniejsze z jednym łanem wójtowskim i 1 ½ kmiecymi. W r. 1771 opłacała Skulska wieś 79 złp. 25 gr. hyberny i 101 złp. Kwarty; tenutaryuszem był Floryan Tokarski. Osada skulska leżała przy zejściu się granicpowiatów kruszwickiego, konińskiego i gnieźnieńskiego; po r. 1793 wcielono ja do nowo utworzonego pow. powidzkiego, a w końcu do słupeckiego. Kościół miejscowy pod wezwaniem N. M. Panny, z cegły palonej, stanął w r. 1810 w miejscu dawnego, który zgorzał w r. 1785. Do kościoła skulskiego i do znajdującej się w nim figury Matki Boskiej Bolesnej wiążę się podanie, że książę Bolesław, wyprawiwszy się pewnego razu z Kruszwicy na łowy, znalazł ja w kniejach skulskich i pomieścił w założonym tam kościółku. Za czasów arcybiskupa Łaskiego płaciło probostwo skulskie rocznie kopę pieniędzy, pochodzących z dziesięcin buszkowskich, kościołowi giwartowskiemu. Parafią składały Galiszewo, Łuszczewo, Skulsk i Skulska wieś w pow. kruszwickim, Czartow w konińskim, Buszkowo, Kobylniki, Paniewo i Popielewo w gnieźnieńskim.

Sławęcin opisany w poście o starostwie kruszwickim.

Sokolniki, na południe-zachód od Kruszwicy, graniczą z Kraszycami i Polanowicami. W r. 1215 przysądzono klasztorowi strzelińskiemu dziesięcinę z Sokolnik i innych włości, do której rościł sobie prawo biskup kujawski; r. 1220 Konrad Mazowiecki zamienił tę wieś na inne posiadłości klasztorne. Kanonicy kruszwiccy pobierali dziesięcinę z tych lub innych Sokolnik.

Starczewo⁷⁸, własność niegdyś biskupów kujawskich, leżała w granicach parafii polanowickiej, w okolicy Strzelna i Kruszwicy. Regestra poborowe z r. 1557-1566 wykazują przy Starczewie dział Piórowskiego z jednym łanem kmiecym i drugi dział Prażmowskiego z 2 łanami i 2 zagrodnikami. Dziesięcinę pobierali kanonicy kruszwiccy.

Stodoły, na północ-wschód od Strzelna, przy starym trakcie, wiodącym do Kruszwicy, graniczą z Małym Sławskiem, Żegotkami i Kraszycami. W r. 1293 książę Władysław, syn Kazimierza, wyjmuje spod juryzdykcji grodu kruszwickiego posiadłości kanoników trzemeszeńskich: Stodoły, Włostok i Kwieciszew; roku 1343 nadał król Kazimierz prawo niemieckie Stodołom, a w r. 1368, potwierdzając dawne przywileje klasztoru trzemeszeńskiego, wymienia te osady między włościami jego; później dzierżawiły Stodoły Norbertanki strzelińskie. Około 1560 było tu łanów kmiecych 24 ½, zagrodników 5, jeden rzemieślnik i komornik. List opata trzemeszeńskiego, M. Święcickiego, z r. 1684 opisujący wybryki J. T. Grzębskiego, proboszcza strzelińskiego, zowie Stodoły własnością kanoników trzemeszeńskich⁷⁹. Dziesięcine pobierali wikariusze kruszwiccy. Kościół istniał już w r. 1507; był pod wezwaniem św. Krzyża; w nim złożono zwłoki proboszcza miejscowego, zakonnika Marka, zmarłego w Stodołach dnia 20 kwietnia tego roku⁸⁰. Późniejszy kościół, pod wezwaniem św. Wojciecha, wystawili i uposażyli wspomnieni powyżej kanonicy r. 1589; kaplicę przystawić kazał około 1820 r. kanonik Karaś. Stodoły składały się z wsi i osady zwanej Stodolsko; rząd pruski zabrał je i wcielił do tzw. domeny Strzelno. Stodoły i Stodolsko zajmowały w XIX w. 827 hektarów obszaru włościańskiego; za czasów pruskich Stodoły zwano Hochkirch, a drugie Koenigsbrunn.

Strzelno. Miasto i klasztor to odrębny powiat.

Suchorzewo, wykazane między 1557 i 1585 w parafii gębickiej, posiadłość M. Zakrzewskiego z 6 ½ łanami osiadłymi i 5 zagrodnikami, dziś już nie istnieje. Druga wieś o tej nazwie, była własnością p. Rokosowskiej w r. 1676, w parafii kruszwickiej. Również i ta osada już nie istnieje.

Sukowy, na wschód-południe od Strzelna, graniczy z Rechtą i Sławęcinem. Z Suków czy raczej z Sułków⁸¹ pisali się Mikołaj i Wacław w r. 1357-58⁸², Mikołaj i Chwał w r. 1436. Około r. 1560 posiadali Wojciński 1 łan kmiecy, p. Grabska 2 łany i 7 zagrodników, Wojciech Łaski(?) 2 łany i 1 zagrodnika; w r. 1676 siedziała na Sukowach wdowa Grabska z córką Markowską; później Sukowy należały do Zawadzkich.

Świątniki, własność kościelna, tuż pod Kruszwicą, nad Gopłem, zabrana przez rząd pruski i wcielona do tzw. domeny Strzelno, miała w r. 1557-1566 półtora łana kmiecego; w XIX w. zajmowała 89 hektarów obszaru wościańskiego.

Tarnówko leży na południe-wschód od Kruszwicy, na południowo-wschodnim brzegu jeziora Kicka przy ujściu Kiciny do Gopła. W r. 1487 układał się w Radziejowie Stanisław z Tarnówka z biskupem włocławskim, względem granic od strony kicka, własności biskupów włocławskich. Zachodzące w rozgraniczeniu jeziorko Tarnowskie zdaje się być południową częścią jeziorka: Kicko. Około r. 1557-82 należało Tarnówko do Mikołaja i Wojciecha Tarnowskich; było tam wówczas 3 zagrodników, 2 rybaków i 1 łan kmiecy. Po Tarnowskich nastali tu Jaczyńscy, a później Kozłowscy.

Wapowska Wola⁸³, dawniej Chrośną żwana, własność kapituły włocławskiej, leży na wschód-północ od Kruszwicy i graniczy na południu z Piaskami; zabrana została przez rząd pruski wcieloną była do tzw. domeny Strzelno; w roku 1557-1566 składa się z 3 łanów kmiecych, 5 czynszowych i 2 sołtyskich;dziś obejmuje 710 hektarów obszaru włościańskiego. Dziesięcinę pobierali kanonicy kruszwiccy.

Warzymów leży na południe-wschód od Skulska, na zachodnim wybrzeżu południowej kończyny Gopła, wprost Broniszewa. Z Warzymowa pochodził Przedpełko w r. 1398 zapisany, a także Mikołaj kasztelan kruszwicki zap. W r. 1434, późniejszy R. W. Berwiński⁸⁴, który w r. 1839 widział tu stojący kościół po-aryński, z tego czasu zachowało się o tym podanie-legenta o zamku.

Witkowo leży na południe-wschód od Strzelna, między Rechtą i Mirosławicami. W r. 1231 i 1249 książę Kazimierz, zatwierdzając posiadłości klasztoru strzelińskiego, wymienia między nimi Witkowo, które z biegiem czasu przeszło w ręce szlachty. Około 1560 składało się Witkowo z dwóch części, z których jedną zwano dworską dla odróżnienia od drugiej. Na obu częściach posiadali Kołudzcy, Kościescy, Piotrkowscy i Słoneccy po jednym łanie kmiecym. W tym mniej więcej czasie pojawił się także jeden z Kołaczkowskich na Witkowie.

Włostów opisany w poście o starostwie kruszwickim.

Wójcin, w pasie granicznym byłego zaboru pruskiego, na północ od Wilczyna, na starym trakcie wiodącym do Strzelna, był własnością klasztoru mogilnickiego, nadaną w r. 1065 odn. 1165 i potwierdzoną w r. 1193. W r. 1331 Krzyżacy zburzyli Wójcin; r. 1358 odgraniczono tę osadę od posiadłości klasztoru strzelińskiego; r. 1359 król Kazimierz pozwolił założyć wieś w lesie Nieborzu pod Wójcinem; arcybiskup Jarosław przekazał kalsztorowi strzelińskiemu 2 grzywny czynszu, składane rocznie przez kmieci wójcińskich, a następnie, tegoż jeszcze roku, zwrócił je klasztorowi mogilnickiemu, który za to i za inne swobody zrzekł się praw swoich do Chwalęcina. W r. 1360 występuje pleban wójciński. Zachodzące w dyplomatach wielkopolskich z r. 1373 Joyczino jest Wójcinem spod Barcina, posiadłością kapituły gnieźnieńskiej. W r. 1580 składał się Wójcin wilczyński z 9 i pół łanów osiadłych, jednego pół-łanka pustego i 4 zagród z 2 komornikami, a w r. 1618-1620 płacił podatku 7 złp. 24 gr. od 7 łanów osiadłych, jednego pustego, 3 zagrodników i jednego komornika⁸⁵. Kościół miejscowy, pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty, istniał już w roku 1360. Jan Rostkowski, opat mogilnicki, wystawił w r. 1734 kościół z drewna.

Wola, ob. Kożuszkowa i Wapowa Wola.

Wronowy, na południe-wschód od Strzlna, graniczą z Młynami, Mirosławicami, Sierakowem i Proczyskami; przypierają do lasów poklasztornych. W r. 1436 pisał z Wronów Wincenty; między r. 1489 i 1582 dziedziczyli tę wieś Żegoccy; było tam 6 łanów kmiecych, jeden łan pusty i jeden zagrodnik.

Zbytowo, na wschód od Gębic, nad Trzcianką, dopływem Kwiecirzewicy, graniczy z Siedluchną poklasztorną. Między r. 1557 i 1566 było w Zbytowie 2 zagrodników i 2 łany kmiece; w XIX w. osada obejmowała 264 hekt. Obszaru włościańskiego. I Zbytowo uległszy zaborowi, wcielone było do tzw. domeny Strzelno.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, ze zmianami, na podstawie Monografii Kruszwickiej autorstwa E. Calliera.

1Kodeks Dypl. Pol. II, 634.

2Kod. Mazow, str. 6.

3Kod. Dypl. Pol. II, 36.

4Tamże.

5Kod. Wielkop. n. 825.

6Kod. Dypl. II, 750.

7Pomn. Dz. Pol. III. 225. str. 220 – Naropiński był marszałkiem trybunału w Kruszwicy.

8Kod. Dypl. Pol. II, 824 i 940.

9Ziemia kuj. 161-163.

10A. Pawiński, Wielkop. II, 35-38.

11Według dawnego, historycznego podziału.

12Borucki wykazuje w par. Piaski wieś Barchocin, własność łukasza Grabskiego w r. 1560-1582. Wsi takiej nie znamy; por. A. Pawiński, Wielkop. 31 -Parochia Piaski-

13Borcharcce, w Dok. Kuj. Ulan. Str. 187. Kod. Dypl. Pol. II, 604.

14Ob. E. Callier, Akta gr. Wielk. Z lat 1386-1400.

15Może Łęscy z sąsiedniego Łęgu.

16Biesko nazywane jest dziś jeziorem Ostrowskim, a Błużyn Dezjąnłu (?) wg E. Callier.

17Dziś Brześć.

18Sors Swieczki. A. Pawiński, Wielkop. II. 29.

19Kod. Dypl. Pol. 591 i 13.

20Umierzysz (?)

21Samogoszcz była już od r. 1198 w ręku Bożogrobców miechowickich; Możliwe, że chodzi o Sadłogoszcz, lub osadę nie zbadaną.

22Dokum. Kuj. Str. 176, n. 6.

23Dok. Kuj. Ulan. 191, Kod. Dypl. Pol. II, 605, 611, 4, 6.

24Kod. Dypl. Pol..II, 50, 616, Dok. Kuj. Ulan. 215.

25Nazwa z biegiem at uległa zmianie – Ciencisko.

26Kod. Wielkop. i Dok. Kuj. Ulan.

27Borucki n. p. m. 162, wykazuje Cikowo, własność Cikowskich między r. 1489 i 1582.

28Borucki, tamże. Co do nazwy nie ma pewności.

29N.p.m,. str. 153.

30J. Kortytkowski, Br. Deser. Eccles. I, 152.

31Jan z Czarnkowa w Dziej. Pol. II, 741.

32Kod. Wielkopolski.

33Akta gr. Wielkop. I, n. 2906.

34Długosz Dzieje, IV, 214, 271, 283.

35Kod. Litew. Wyd. Rzecz. Str. 342-344.

36Ob. poniżej pod r. 1495.

37Kod. Dypl. Pol. II, 838.

38Tamże, II, 919, 964, 975.

39Kod. Wielkop. 505.

40Kod. Dypl. Pol. II. 570.

41M. Borucki n.p.m. 161, wykazuje Gocanowo w parafii kruszwickiej, jako wieś starościńska.

42Borucki, str. 162, czyta: Kalejewo.

43Odmiany: Nynoczino, Ninoczino, Ninocin, Hinoczyno, Hinoczino.

44Kod. Dypl. Pol. II, 570.

45M. Borucki, str. 161.

46Odmiany: Iżyce, Izicze, Giziece, Giżyce, dziś Jerzyce.

47Mylnie Guskowo w traktacie z dnia 22 sierpnia 1776 r. Traites.

48M. Borucki, str. 163.

49M. Boruki, 161; podaje dziedziców Karskich.

50Kod. Dyp. Pol. II, 17.

51Później nazwa ewoluowała na Kaspral, Callier opisał to jako dziwotwór językowy.

52Kod. Wielkop. n. 1894.

53Kobelnica.

54Lasonis (Raschonis) villa. Kod. Dypl. Pol. II, 603, 616 i Dokum. Kuj. B. Ulanowskiego, str. 186, który objaśnia Kobylnicę spod Bydgoszczy, gdzie taka wieś wcale nie istnieje.

55Konaszewo w Kod. Dypl. Polski, Ii, 604. B. Ulanowskiego. Dok, Kuj, str 187.

56Kod. Wielkop. n. 614.

57Akta gr. Wielkop. II, n. 1001. Rzecz toczy się w grodzie gnieźnieńskim.

58Łaski, Lib. Benef. I, 204. 5.

59Kod. Wielkop. n. 1339.

60Dok. Kuj. Ulan. 233 i Damalewicz.

61Kod. Wielkop.

62M. Borucki, 162.

63Dok. Kuj. Ulan. 233.

64M. Borucki, 162.

65M. Borucki, 153, wykazuje St. Łuszczewskiego pod r. 1489.

66Kod. Wielkop. 11.

67A. Pawiński, Wielkop. I, 158.

68A. J. Parczewski, Anal. I, 222.

69Wobec wspomnianych sprzeczności nie mamy pewności co do tożsamości.

70Nazwa Sulejów nie zachowała się; wyd. Kod. Wielkop. n. 1455 objasnia ją jeziorem Kijewickiem.

71A. Pawiński, Wielk. Ii 35 wymienia Młyny w parafii: Gębice.

72B. Ulanowski, 120, objaśnia Oswzowem w pow. brzeskim (?)

73Cod. Epist. Vitoldi, 1066.

74Gacia, dawniej Groczynek.

75M. Borucki, 1363, czytał: Prosino i Prosiński.

76Prusisko w podrobionym dokumencie z daty 1124.

77M. Bogucki, 153, wykazuje Rożannę w parafii Skulsk.

78Nazwę tę czytali zgodnie A. Pawiński i M. Borucki; inni: Tarczewo.

79Mosbach. Wiadom. 374.

80Pomn. Dziej. Pol. V. 834.

81Głoska wypadła z czasem z tej nazwy; stąd Sukowy.

82Kod. Wielkop. r. 1366. 1378.

83Wola przy Bachorzy.

84Powieści Wielko-Polskie, 211 i Przyj. Ludu leszcz. V. 215.

85M. Borucki, 163, znajduje się tam pomyłka dotycząca Jana Wojszyńskiego, który nie był właścicielem Wójcina w pow. kruszwickim, a piotrowskim.