Z dokumentów wynika, że do Radziejowa Żydzi przybyli już w 1432 r. Miasto było prawdopodobnie pierwszym na Kujawach, w którym osiedlili się Żydzi. W XIX w. istniał w Radziejowie kahał radziejowski z synagogą. W tym też okresie odnotowano znaczną liczbę społeczności Żydowskiej w mieście – w 1820 r. miasto zamieszkiwało 198 osób, w 1921 r. 599 osób, a w 1933 r. 699 osób, co stanowiło około 15 % mieszkańców miasta.
Przed wojną istniały w Radziejowie dwie synagogi – drewniana z XIX w. i murowana wybudowana w latach 1935-1938 tzw. „Dom Racheli”. W 1939 r. rabinem radziejowskim był Izrael Mosze Olewski (26.09.1916-26.05.1966), organizator życia religijnego na Kujawach, a po wojnie również działacz społeczny i religijny w Niemczech i Stanach Zjednoczonych. Obie synagogi zostały spalone przez Niemców 8 listopada 1939 r. Na końcu ulic Ogrodowej i Sosnowej od XIX w. istniał kirkut (cmentarz żydowski, który został zniszczony podczas II wojny światowej i w latach powojennych przy budowie żwirowiska (decyzja rady powiatowej 1956 r.). Do dzisiejszych czasów przetrwało kilka macew z cmentarza. Nagrobki zostały umieszczone w ekspozycji Izby Regionalnej im. F. Becińskiego w Radziejowie.
W mieście działało wiele organizacji żydowskich: w 1929 r. utworzono Żydowską Bibliotekę i Czytelnię Społeczną, która powstała na bazie Żydowskiej Biblioteki Społecznej. Istniał również bank żydowski i łaźnia rytualna. Pierwszym klubem piłkarskim w Radziejowie była żydowska drużyna „Makabi”z Edwardem Grojnowskim na czele, utworzona w 1930 r., drużyna nie była zarejestrowana w PZPN, rozgrywała mecze z miejscowymi drużynami i reprezentacją młodzieży z Radziejowa. W mieście grano w piłkę już w latach 20-tych XX w.
Po wybuchu II wojny światowej, przesiedlono Żydów z miasta w rejon ulic Toruńskiej i Szewskiej, gdzie utworzono getto. Wiosną 1942 r. naziści przeprowadzili grabież żydowskiego mienia. Następnie z rozkazu władz niemieckich rozpoczęto likwidację radziejowskich Żydów. Ostatnich pozostałych w Radziejowie Żydów wywieziono do niemieckiego obozu masowej zagłady Kulmhof w Chełmie nad Nerem i tam zamordowano. Ofiary mordowano przez zagazowanie spalinami ciężarówek, wtłaczając spaliny do szczelnie zamkniętych przyczep. Po wojnie do Radziejowa wróciło 41 Żydów, którym udało się przeżyć. Powstał tu wówczas lokalny oddział Centralnego Komitetu Żydów Polskich (zlikwidowany w 1949 r.). Większość Żydów wyemigrowała z Radziejowa.
W mieście istnieje pomnik z tablicą pamięci poświęconą radziejowskim Żydom z napisem: „Ten, który sprawia pokój na wysokościach, niech ześle pokój dla nas i dla całego Izraela”. W Radziejowie znajduje się jeszcze kilka zabudowań, które przypominają o dawnych mieszkańcach wyznania mojżeszowego, części społeczeństwa kujawskiego.
Opracowanie Bartłomiej Grabowski: Dzieje Radziejowa Kujawskiego, pod. Red. j. Danielewicza, Bydgoszcz 1982 r., Radziejów poprzez stulecia, pod red. D. Karczewski, Włocławek-Radziejów 2002 r., Broszurka okolicznościowa, Gra terenowo-turystyczna „Odkryj Radziejów”, Oprac. K. Wątrobicz, Radziejów 2016 r.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz