Henryk Makowski (1880-1945)

Henryk Makowski urodził się 18 stycznia 1880 r. w Łomaczyńcach, na terenie Besarabii (od 1991 r. część Mołdawii), gdzie Polacy stanowili wówczas jedną z mniejszości narodowych guberni rosyjskiej, aż do 1914 r. Syn Stanisława i Marii z domu Cielińskiej. Związany ze szkołą w Humaniu (Szkoła Agronomiczna), miejscowości, w której uczyli się sławni polscy, romantyczni literaci: Józef Bohdan Zalewski, Seweryn Goszczyński i Michał Grabowski (szkoła u Bazylianów). Henryk uczęszczał do szkoły agronomicznej. Pracował także w Bibliotece Polskiej. Zaangażowany był w ruch niepodległościowy. W PPS działał jako kurier, zajmował się kolportażem prasy podziemnej do Królestwa Polskiego. Studiował w Wyższej Szkole Rolniczej na Krymie, specjalizował się w technologii winiarskiej. Pracował w książęcej wytwórni win Gagarina, a także w Mielnichowcach na Podolu, gdzie zdobył doświadczenie w dziedzinie winiarstwa.¹

W Bednarach (Besarabja), 1915-1918 r. prowadził pierwszą wytwórnie win, która działała już od 1902 r., W 1909 r. wyroby wytwórni zostały odznaczone I nagrodą na Wystawie Rolniczo-Przemysłowej w Bednarach.²

W 1919 r. przeniósł się do Kruszwicy, gdzie zajął się pozyskiwaniem funduszy na założenie winiarni w Polsce. Podobno zaczynał od sprzedaży octu. Prowadził pierwszą wytwórnie win owocowych w Polsce. Pierwszy związek małżeński zawarł z Stefanią Jędrzejewską z Wróbli. Miał z nią syna Stanisława. Po jej śmierci ożenił się z jej młodszą siostrą Władysławą, a kiedy i ona umarła ożenił się z najmłodszą ich siostrą Heleną Jędrzejewską, z którą spłodził Marię, Władysława, Józefa i Adama. Brał udział we walkach Armii Polskiej we Francji i Włoszech 1918-1920 r., za co został odznaczony: „Miecze Kawaleryjskie”. Założył "Związek Winiarzy w Polsce", był prezesem do września 1939 roku.

Henryk Makowski zawarł pierwszy związek małżeński ze Stefanią Jędrzejewską z Wróbli koło Kruszwicy. Z małżeństwa tego urodził się syn Stanisław, który poległ pod Monte Cassino. Po śmierci Stefanii, Makowski ożenił się z jej siostrą Władysławą. Druga żona umiera wcześnie. Trzecią jego żoną została ich siostra, Helena, z którą miał córki Marię i Władysławę i synów Józefa i Adama.

Poza produkcją wina, Makowski zajmował się również zawodowo sadownictwem. Obok winiarni znajdowała się plantacja winogron, a na półwyspie Potrzymiel,  z drugiej strony Gopła, założył plantacje drzew i krzewów owocowych. W miejscowości Wróble, w założonym przez siebie sadzie, wyhodował jabłonie których owoce zawierały dużą ilość cukru. We Wróblach, założona została również pasieka, z której miód był surowcem do produkcji miodu pitnego.

Makowski pracował również społecznie. Był radnym w Kruszwicy i członkiem Wydziału Powiatowego w Mogilnie. W Radzie Miejskiej uczestniczył w pracach Komisji Finansowo-Gospodarczej oraz Komisji Budowy Kanalizacji i Wodociągów w Kruszwicy. W 1929 roku na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu, otrzymał za działalność zawodową Dyplom Uznania, a w 1938 roku za działalność społeczną Srebrny Krzyż Zasługi.

Wytwórnia działała od 1920 r., niedaleko jeziora Gopła, w Kruszwicy. Mimo ciężkich czasów dla przemysłu polskiego, placówka rozwijała się znakomicie, szczególnie pod względem jakości, a także rozmiaru produkcji win w Polsce. Firma, w 1925 r. otrzymała Złoty Medal na Międzynarodowej Wystawie Handlowej w Paryżu, a także Wielki Złoty Medal Państwowy na Wystawie Spożywczej w Warszawie w 1926 r.³ Kolejne medale Wytwórnia Win Makowskiego otrzymała rok później w Katowicach, Bydgoszczy, Poznaniu i Cieszynie oraz Dyplom uznania Pomorskiej Izby Rolniczej na Wystawie Ogrodniczej w Toruniu w 1928 r.⁴

Wytwórnia w Kruszwicy była zaopatrzona w najnowsze urządzenia techniczne według wzorów francuskich. Posiadała zdolność produkcyjną ca 1.600.000 litrów. Wytwórnia była wstanie wyprodukować 1 milion litrów, produkcja była jednak niewystarczająca i nie pokrywała ówczesnych zapotrzebowań. Wytwórnia wypuściła na rynek miód „Piast”, trójniak wyrobu 1921 roku. Ten wspaniały trunek deserowy, wskrzeszający najlepsze tradycje miodów staropolskich, rozpowszechnia się coraz bardziej i stanowił poważny materiał eksportowy. Kujawska Wytwórnia Win H. Makowskiego w Kruszwicy posiada liczne składy hurtowe i filie we wszystkich większych miastach kraju.

Gatunki produkowane w kruszwickiej fabryce:
„ZŁOTA RENETA”, białe wytrawne.
„ZŁOTA RENETA”, białe półsłodkie.
„ZŁOTA RENETA”, białe słodkie.
„VERMOUTH”, lecznicze.
„CZERWONE WYTRAWNE”.
„CZERWONE MOCNE”.
„PORTWEJN KRAJOWY”.
„TOKAY”, deserowe.
„MIÓD PIAST”, trójniak.
„KRÓLOWA RENET”, łagodne.
„MALAGA KRAJOWA”, deserowe.
„KRUSZWICA”, wino jabłeczne.

Kujawka Wytwórnia Win była najstarszą winiarnią owocową w Polsce. Założona została w r. 1920 przez Henryka Makowskiego. Dzięki doskonałej bazie surowcowej i taniej sile roboczej , a także nieprzeciętnej żyłki do interesów pana Makowskiego, zakład produkcyjny bardzo szybko się rozwijał. Osiągał przeciętnie 300 tys. litrów rocznie. W okresie przedwojennym produkowano 30 gatunków win, miodów pitnych i soków owocowych.

W 1945 roku oddano do użytku nowy budynek produkcyjny, następnie wybudowano nową kotłownię, budynek socjalny, warsztaty, garaże i świetlicę. W 1955 r. siłownię zamieniono na kupażownię i filtrownię. Dalszą rozbudowę i modernizację zakładu rozpoczęto w r. 1958, oddając do użytku tankownię o pojemności 1230 tys. litrów, dom mieszkalny dla 18 rodzin, sieć wysokiego napięcia, własne ujęcie wody. Wymieniono także instalacje elektryczne, parowe i wodne.

W latach 60tych asortyment produkowanych win obejmował 4 wina markowe: miód „Piast”, wino „Kahor”, „Kujawskie” i „Vinum Bonum” oraz wina popularne: czerwone i białe wytrawne, półwytrawne, półsłodkie, słodkie, wermut owocowy i gronowy oraz gronowe słodkie.

„W przyszłości przewiduje się rozbudowę wytwórni oraz zmianę profilu produkcji. Oprócz win zakład produkować będzie nektary owocowe oraz warzywa” - planował zarząd Wytwórni Win w Kruszwicy w 1960 r.⁵

Geniusz przedsiębiorczości, wizjoner, hallerczyk, patriota – jak wspominają go córka i znajomi. W 1945 r. po wojnie przybył do Kruszwicy, aby choć spojrzeć na dzieło swego życia. Nie wpuszczono go jednak do fabryki. Został zatrzymany przez aparat bezpieki i osadzony w więzieniu w Bydgoszczy. Zmarł niedługo po osadzeniu, prawdopodobnie wskutek rany z powstania warszawskiego, gdzie przebywał w czasie II Wojny Światowej wraz z rodziną. Świadkowie aresztowania Makowskiego, wspominają, że został on pobity przez UB. Nie walczył, miał już swoje lata, walczyły jednak jego dzieci. Zmarł 7 października 1945 r., jego grób znajduje się na cmentarzu kolegiackim w Kruszwicy, obok grobu rodziny Makowskich.⁶

Kujawska Wytwórnia Win w Kruszwicy

Polski przemysł winiarski rozwinął się dopiero po pierwszej wojnie światowej. Jego początki sięgają 1920 roku, kiedy to w Kruszwicy nad Gopłem powstała Kujawska Wytwórnia Win. Założył ją doświadczony winiarz, Henryk Makowski. Początkowo był to warsztat, który zatrudniał 7 robotników w tym 2 kwalifikowanych i 1 pracownika administracji. Wszystkie prace związane z produkcją wina, jak: krajanie owoców, tłoczenie, filtrowanie, przelewanie, mycie butelek odbywało się ręcznie.

Pierwszym wyrobem zakładu było wino pod nazwa „Złota Renata”. Stopniowo ulepszano produkcję i powstały coraz to nowe gatunki wyrobów: Portweiny, Tokaje, Malagi itd. W ciągu pierwszego roku wyprodukowano już około 40 tysięcy litrów wina. Duże znaczenie dla wzrostu produkcji, miało zakupienie w Poznaniu, 18 beczek o pojemności 10tysięcy litrów każda. W następnym roku zakupiono dużą prasę hydrauliczną. Urządzenie to, ułatwiało pracę i wpłynęło na wzrost wydajności otrzymywanego soku.

Zakład rozrastał się z roku na rok. W 1927 r. Wybudowano duży budynek produkcyjny, wyposażony w nowoczesne urządzenia. Już w następnym roku przybywa nowy budynek. Urządzono w nim 10 basenów szklanych o pojemności ogólnej 500 tysięcy litrów. Dla lepszego fermentowania, urządzono tzw. „Mederyzację”, gdzie w temperaturze 50 do 60 stopni Celcjusza przyspieszono dojrzewanie win. Za sprawą dobrej reklamy wzrastało zapotrzebowanie na rynku i wzrastała produkcja. Obok tych czynników, na rozwój wytwórni wpłynęło również poparcie finansowe Banku Rolnego i Banku Cukrownictwa w Poznaniu.

Proces produkcji wina przedstawiał się następująco. Wypłukany w specjalnych basenach owoc przechodził elewatorem do krajni, gdzie był rozdrabiany. Następnie poddawano go wyciskaniu w prasach hydraulicznych pod ciśnieniem 250 a następnie 350 atmosfer. Otrzymany sok podlegał filtracji, dosłodzeniu i fermentacji z dodatkiem drożdży winnych. Po fermentacji przepompowywano wino do dębowych beczek, w których przez rok przechodziło okres dojrzewania.

Wytwórnia posiadała własne warsztaty bednarskie, w których wyrabiano nowe i naprawiano stare beczki. Obok tego znajdowała się stolarnia przygotowująca skrzynie do wysyłki produktów. Zakładowa elektrownia, napędzana była dwoma motorami Diesla o sile 15 i 40 KM, zasilała wszystkie maszyny i dostarczała energii elektrycznej do oświetlenia budynków i podwórza. Do 1928 roku surowiec sprowadzano koleją. Od tego roku używano dla większych transportów również promów. W tym celu wybudowano na Gople pomost połączony z zakładem małą kolejką. W ciągu siedmiu lat pracy wytwórni wszystkie prawie prace zostały stopniowo zmechanizowane.

Podstawowym surowcem do produkcji wina była jabłka. Z nich wytwarzano „Złotą Renatę”, z czerwonych porzeczek z dodatkiem porzeczek czarnych – owocowe Portweiny, z czarnych jagód leśnych – wina czerwone, z agrestu produkowano orzeźwiające szampany, a z miodu – miód pitny.

Liczba zatrudnionych pracowników stale wzrastała. Wyjątek stanowią lata kryzysu gospodarczego. I tak, w 1926 roku pracowało 50 osób, w 1929 – 82 osoby, w 1931 roku – 51 fizycznych i 15 umysłowych, razem 66 osób, w 1932 roku – od 30 do 59 pracowników, w 1935 – 37 osób, w 1936 82, w tym 14 pracowników umysłowych i w 1938 roku – 74 pracowników, w tym 10 umysłowych i 64 fizycznych.

W 1928 roku produkcja wynosiła około 750 000 litrów wina oraz około 28 000 litrów soków surowych i gotowanych na cukrze. Największy rozkwit fabryki przypada na rok 1929. W tym to czasie, produkcja osiągnęła około miliona litrów wina. W latach następnych ilość wytwarzanego wina spadła. Aby utrzymać niezachwiany rytm produkcji wprowadzano produkcję win musujących.

Wytwórnia znana była z wysokiej jakości towarów. Wytwarzano około 30 gatunków win, miodów pitnych i soków owocowych. Już w 1924 roku przekazano do sprzedaży 7 doskonałych gatunków win. Były to: „Złota Renata” wytrawna, „Złota Renata” półsłodka, „Złota Renata” słodka, „Wermunth Krajowy”, „Czerwone mocne”, „Czerwone wytrawne” i „Portwein Krajowy”. W 1928 roku doszly następne gatunki” „Tokaj Deserowy”, „Miód Piast”, „Królowa Renet”, „Malaga Krajowa”, „Kruszwica” jabłkowe o łagodnym smaku i stosunkowo tanie oraz „The King” - wino agrestowe.

Produkty Kujawskiej Wytwórni Win sprzedawane były w 14 punktach zbytu w Inowrocławiu i w 9 punktach w Kruszwicy. Przeważająca część produkcji rozchodziła się po kraju i szła na eksport. Jeżeli chodzi o rynek krajowy, to: 40 % produkcji znajdowało zbyt w Warszawie, 20 % w województwie poznańskim i pomorskim, 20 % w województwach centralnych i 20 % w woj. Wschodnich. W kraju było ogółem 124 punkty sprzedaży. Od 1936 roku „Miód Piast” zdobył rynek amerykański, gdzie wysłano 40 % tego produktu. Zakupywała je firma Austin Nichols & Co w Nowym Yorku. Wino i miody wysyłano również do Francji, skąd importowano szampany i koniaki.

Obok głównej fabryki w Kruszwicy, w 1928 roku znajdowały się filie wytwórcze w Krakowie i Krotoszynie, a w 1938 roku także filie w Warszawie, Poznaniu i Katowicach. Filie sprzedaży win znajdowały się w Warszawie, Poznaniu, Krakowie, Bydgoszczy, Piotrkowie Trybunalskim i Kowalu.

Produkty Makowskiego były wystawiane na wielu wystawach krajowych i zagranicznych, gdzie zdobywały wyróżnienia. Medale i dyplomy uzyskały w Warszawie w 1924 i 1925 roku, w Paryżu w 1925 roku, w Warszawie w 1926 roku, w Paryżu 1926, w Warszawie 1926 roku, w Poznaniu, Katowicach i Bydgoszczy w 1927 roku. Ponadto kruszwickie wina i miody brały udział w Targach Paryskich w 1938 roku, gdzie zainteresowano się polskimi miodami.

W okresie międzywojennym Kujawska Wytwórnia Win dbała o warunki socjalne i kulturalne swoich pracowników. Organizowano wycieczki, bale i także interesowano się warunkami mieszkaniowymi. W 1929 roku, cały personel wyjechał do Poznania, celem zwiedzania Powszechnej Wystawy Krajowej. Dnia 15 lutego 1930 roku, odbył się jeden z urządzanych bali, pod nazwą Bal Maskowy w sali hotelu „Pod Białym Orłem” w Kruszwicy.

We wrześniu 1939 roku firma przeszła pod zarząd niemiecki. Po II wojnie światowej, przez krótki okres kierował nią Henryk Makowski. W 1946 roku, wytwórnia stała się własnością państwa i rozpoczął się nowy etap jej rozwoju. Trzy lata później oddano do użytku warsztaty, garaże i świetlice. Potem urządzono dodatkową kupażownię, filtrowanię, tankownię o pojemności 1230 tysięcy litrów, zainstalowano sieć wysokiego napięcia i zbudowano własne ujęcie wody. Dodatkowe inwestycje wpłynęły na wzrost produkcji. W 1948 roku wyprodukowano – 410 tysięcy litrów wina, w 1958 roku – 2503 tysięcy litrów a w 1960 roku – 3077 tysięcy litrów.

Na Targach Krajowych „Jesień' 1958”, Kujawska Wytwórnia Win otrzymała list z podziękowaniami od Ministra Handlu Wewnętrznego, a w roku następnym na tych samych targach, przyznano jej nagrodę pieniężną w wysokości 10 000 złotych oraz Dyplom Uznania za produkcję wina białego. Natomiast w 1969 roku, na Wystawie Win i Koniaków w Jałcie, miód pitny „Piast” otrzymał Dyplom Honorowy.

Od 1946 roku, wytwórnia organizacyjnie podlegała Zjednoczeniu Przemysłu Fermentacyjnego, a od 1968 roku Zjednoczeniu Przemysłu Owocowo-Warzywnego w Warszawie. Dnia 1 stycznia 1968 roku utrzymano na Kujawach przedsiębiorstwo pod nazwą Kujawska Wytwórnia Win i Przetworów Owocowo-Warzywnych, w skład którego wchodziły obok Kujawskiej Wytwórni Win, Przetwórnia Owocowo-Warzywna w Gniewkowie, Wytwórnia Cukierków i dwie Olejarnie w Inowrocławiu. Od 1971 roku weszła wraz z pozostałymi zakładami w skład przedsiębiorstwa Kujawskie Zakłady Przemysłu Owocowo-Warzywnego we Włocławku. W 1975 roku, w wyniku utworzenia nowych województw, na terenie województwa bydgoskiego powstają Pomorskie Zakłady Przemysłu Owocowo-Warzywnego, którego jednym z zakładów jest Wytwórnia Win „Kruszwica”.

Do zasłużonych pracowników kruszwickiej winiarni, w okresie powojennym należy zaliczyć; Stanisława i Stefana Lewandowskich, a także Franciszka Przybicienia i Ludwika Dominiaka.

W 1980 roku winiarnia obchodziła 60-lecie swego istnienia.

Inne podobne linki:

• Kujawska Wytwórnia Win w Kruszwicy
• Etykiety butelek z KWW w Kruszwicy
• Galeria pracownicy Kujawskiej Wytwórni Win w Kruszwicy
• Lista pracowników Kujawskiej Wytwórni Win w Kruszwicy

*Opracowanie Bartłomiej Grabowski na podstawie:

1 H. Łada, Kujawska Wytwórnia Win, Inowrocław 1980.

2 Artykuł autorstwa Pawła Libery opisujący tę wytwórnię, 1929 r.
3Ibidem,
4Ibidem.
5Zarys monograficzny, pod red. J. Grześkowiaka, Toruń 1965.
6Ze wspomnień pani W. Jędrzejewskiej, córki Henryka Makowskiego, sanitariuszki z powstania warszawskiego.
**Fotografie i ilustracje należą do zbiorów NTH (nadesłane przez czytelników).
Kujawska Wytwórnia Win Galeria.