Kazimierz Szwarc (1891-1962)

Kazimierz Szwarc – rolnik. Urodzony 25 lutego 1891 roku w Gocanowie koło Kruszwicy. Syn Walentego i Julianny z domu Kępskiej. Gospodarował w Rusinowie i tam też od 1922 roku pełnił urząd sołtysa. Był aktywnym członkiem Kółka Rolniczego w Chełmcach oraz członkiem Związku Osadników Rolnych. Zmarł 9 kwietnia 1962 roku w Rusinowie.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła:

• H. Łada, Wybitniejsi działacze organizacji rolniczych na Kujawach 1864-1939, Inowrocław 1984.
• Akta Starostwa Strzelińskiego sygn. 7 k. 139 Starosta do Wojewody z 23.VI.1930 r. dot. opinii sołtysów.

Sytuacja szkolnictwa w Kruszwicy przed strajkiem w 1906 r.

Stale wzrastająca liczba uczniów w Kruszwicy, pod koniec XIX w. zmusiła gminę szkolna do powiększenia placówki. Postanowiono podzielić dotychczasowa wspólnotę szkoły dla wsi i miasta, na dwie oddzielne szkoły. Rozdział miał wejść w życie 1 stycznia 1900 r., w tym samym dniu wygasło prawo z tytułu własności gminy miejskiej w dotychczasowym majątku wspólnej szkoły. Uchwała ta została przez gminę miejska, jak i przez regencję zatwierdzona 27 lutego 1899 r., po czym wybrano oddzielne dozory szkolne dla obu szkół, i to dla miasta w osobach: Leonarda Łożykowskiego, Hieronima Jackowskiego, Edmunda Pomianowskiego i asystenta cukrowni Stefana Wilkońskiego. Dotychczasowy kierownik szkoły Woydych został przez regencję przeniesiony do szkoły miejskiej jako jej kierownik. Mieszkanie i izbę dla kierownika wynajęła gmina szkolna Kruszwica-wieś na roczną dzierżawę. Utworzona, nowa katolicka szkoła miejska liczyła na początku stycznia 1900 r. 281 uczniów, szkoła wiejska – 124.

Po rozdziale szkół podzielono dzieci miejskie na 4 klasy, a ponieważ trzeci nauczyciel nie został na razie przydzielony, uczyło w nich tylko dwóch nauczycieli: Woydych i Pawłowski – przy ogólnym stanie liczebnym 281 uczniów. Mieszkanie dla nauczyciela i izbę lekcyjną dla drugiego nauczyciela wynajęto w budynku miejskim przy ul. Rybackiej. Gmina szkolna zakupiła przy nowo założonej ulicy Szkolnej dwumorgową parcelę budowlaną.

Trzeciego nauczyciela zatrudniono 1 marca 1901 r., Władysława Kosteckiego z Mirosławic (pow. wągrowiecki).

W 1902 r. wzrosła liczba dzieci klasy IV (najniższej) do 121 – wskutek przyjęcia nowych dwóch roczników – podzielono ją na 2 oddziału równoległe i wynajęto w domu Knapkiewicza przy Rynku lokal, który mógł jednak pomieścić tylko 35 dzieci, był niski i bardzo duszny. Wskutek zupełnie nieodpowiednich na naukę izb lekcyjnych, a do tego i chorób dzieci, frekwencja zmalała do 80 %.

Dnia 1.VIII 1903 r. obsadzono czwartą posadę nauczyciela. Objął ją nauczyciel Kamiński z Młynów pod Strzelnem. Szkoła była odtąd pięcioklasowa z ogólna liczbą 294 uczniów. Pomimo zakupienia już w 1900 r. parceli budowlanej pod nową szkołę, dopiero w 1903 r. regencja poleciła budowniczemu powiatowemu wykonanie kosztorysu na koszt gminy, w lecie zaś polecono budowę budowniczemu Conradowi z Gniewkowa.

Uroczyste poświęcenie i oddanie szkoły do użytku nastąpiło 20.X.1904 r. Nowa szkoła obejmowała 6 izb lekcyjnych, 2 mieszkania dla samotnych nauczycieli i mieszkanie dla woźnego w suterenie. W nowym gmachu umieszczono na razie klasy I-IV. Klasa V uczyła się w lokalu wynajętym, lecz z powodu wzrostu liczby uczniów tej klasy do 100 i niemożności nauki w jednej sali, cukrownia na wniosek Dozoru Szkolnego oddała do dyspozycji szkoły salę w baraku dla robotników kampanijnych, która jednak na czas kampanii musiała być znów opróżniona. Gdy liczba uczniów kl. V w 1905 r. wzrosła do 125, musiano ją podzielić na 2 oddziały równoległe i szkoła stała się sześcioklasowa z 5 nauczycielami.

Budowę domu nauczycielskiego, obok szkoły, dla żonatych nauczycieli powierzono 12 lutego 1905 r. miejscowemu budowniczemu Appeltowi za 44 tys. marek. Mimo nie wykończenia jej do wyznaczonego terminu 1 października 1905 r., nauczyciele musieli wprowadzić się do nowego gmachu, w którym mieszkania znajdowały się jeszcze w stanie surowym, a drzwi i okna były bez okuć. Prace malarskie, postawienie parkanu przy ulicy i drewnianego płotu dookoła ogródków nauczycielskich zrealizowano dopiero w listopadzie i grudniu 1905 r. Nowy budynek był jak na owe czasy okazały i stanowił ozdobę miasta.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie artykułu M. Jackowaik, Utworzenie dwóch oddzielnych szkół i szkoła w Kruszwicy-mieście, Monografia Kruszwicy, pod. Red. J. Grześkowiak, Toruń 1965.

Adam i Sylwester Rydz (1909-1938)

Adam Rydz – rolnik, urodzony 2 grudnia 1909 roku w Witowiczkach. Syn Józefa i Kazimiery z domu Posadzy. Członek Kółka Rolniczego w Ostrowie nad Gopłem, na zebraniach którego wygłaszał referaty i odczyty. Organizator Zespołów Przysposobienia Rolniczego w Ostrowie i Witowicach. Założyciel i prezes honorowy Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej w Ostrowie i Witowicach. Zmarł 9 stycznia 1938 roku w Witowicach.

Sylwester Rydz – również rolnik. Urodzony 6 września 1908 roku. Starszy brat Adama. Gospodarował w Witowicach. W latach 1933-1939 był wiceprezesem Kółka Rolniczego w Ostrowie nad Gopłem. Zmarł 18 czerwca 1946 roku. Pochowany w Brześciu nad Gopłem.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła:

• H. Łada, Wybitniejsi działacze organizacji rolniczych na Kujawach 1864-1939, Inowrocław 1984.
• Z karty żałobnej. W: Dziennik Kujawski nr 20 z 26.I.1938 r.
• Księga Zgonów USC w Kruszwicy poz. IX-1/1938.
• Akta Starostwa Mogileńskiego sygn. 1191 k. 187 Spis zarządów Kółek Rolniczych w powiecie Mogilno na rok 1937.
• Z rocznej działalności Kółka Rolniczego. W: Dziennik Kujawski nr 97 z 28.IV.1937 r.
• O czym radzili rolnicy. W: Dziennik Kujawski nr 114 z 18.V.1933 r.
• Walne zebranie Kółka Rolniczego. W: Dziennik Kujawski nr 82 z 8.IV.1933 r.

Stanisław Pieszak (1878-1954)

Stanisław Pieszak urodził się 28 października 1878 roku w Sokolnikach. Syn Pawła i Józefy z domu Czynszak. Od 1927 roku sołtys gminy Sokolniki. Był aktywnym członkiem Kółka Rolniczego, członkiem Rady Nadzorczej Spółdzielni „Rolnik” i Stronnictwa Narodowego w Kruszwicy. Zmarł 17 lutego 1954 roku w Sokolnikach.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła:

• H. Łada, Wybitniejsi działacze organizacji rolniczych na Kujawach 1864-1939, Inowrocław 1984.
• Akta Starostwa Strzelińskiego sygn. 7 k. 139 Starosta do Wojewody z 23.VI.1930 r. dot. opinii sołtysów.
• Księga Zgonów USC w Kruszwicy z 1954 r.

Rodzina Podkólińskich

Jan Podkóliński – urodzony 6 maja 1880 roku w Gąsewie, ziemianin, ziemi łomżyńskiej, powiatu makowskiego. Syn Adama i Aleksandry z domu Wysockiej. Po ukończeniu szkoły średniej, w 1899 podjął studia w Wyżej Szkole Gospodarstwa Domowego w Taborze w Czechach. W 1903 roku ukończył studia z wyróżnieniem otrzymując dyplom pochwalny. Po studiach przez 11 lat zarządzał dobrami Mostowo w powiecie mławskim. Następnie administrował dobra Kock w powiecie Łuków. Dnia 16 lipca 1916 roku ożenił się z Stefanią Grabińską i osiadł na własnym majątku Zawada w powiecie włocławskim.

Po I wojnie światowej wybrany został wiceprezesem Związku Ziemian oddziału włocławskiego. W 1927 roku kupił majątek Janowice koło Inowrocławia. W latach 1930-1936 pełnił funkcje wiceprezesa Kółka Rolniczego w Sławsku Wielkim oraz przez kilka lat prezesa Związku Ziemian powiatu inowrocławskiego. Pisał wiele artykułów fachowych w czasopismach rolniczych. Ponadto od 1927 roku sprawował urząd sołtysa gminy Janowice oraz był członkiem Rady Nadzorczej Banku Ludowego w Inowrocławiu.

Po najeździe Niemiec hitlerowskich na Polskę został z Janowic wysiedlony i zatrzymał się na krótko w majątku swego ojca Raciążu w powiecie resztówkę w Izabelinie koło Warszawy. Zmarł 8 października 1950 roku w Warszawie. Pochowany w rodzinnym grobie na Powązkach.

Feliks Rajmund Podkóliński (1878–1966), starszy brat Jana, lekarz internista, naczelny lekarz Szpitala Ewangelickiego w Warszawie. Ur. 30 VIII w Gąsewie (pow. Maków Mazowiecki), był synem Adama, rolnika, i Aleksandry z Wysockich. Żonaty, potem rozwiedziony, dzieci nie miał.

Początkowe nauki pobierał w progimnazjum w Pułtusku, a następnie uczył się w gimnazjum w Łodzi, w l. 1899–1904 studiował medycynę na Wydziale Lekarskim Ces. Uniw. Warsz., gdzie 8 XII 1904 otrzymał dyplom lekarza. Pracę lekarską rozpoczął w r. 1904 jako asystent wolontariusz na Oddziale Chorób Wewnętrznych Jana Pruszyńskiego w Szpitalu Św. Rocha w Warszawie, a w r. 1905 przeszedł na stanowisko asystenta etatowego do Szpitala Ewangelickiego w Warszawie na Oddziale Chorób Wewnętrznych Leona Babińskiego, od r. 1908 jako lekarz miejscowy Szpitala, od r. 1914 – lekarz ambulatorium, od r. 1921 – ordynator oddziału wewnętrznego. Jednocześnie w l. 1905–8 pracował w Szpitalu Dziecięcym im. Karola i Marii (Szlenkierów) u Jana Bączkiewicza. P. był członkiem Tow. Lekarskiego Warszawskiego, a w l. 1914–15 – jego sekretarzem. W „Pamiętniku Tow. Lekarskiego Warszawskiego” ogłosił kilka życiorysów zasłużonych członków Towarzystwa. Wykształcenie uzupełniał podczas kilkumiesięcznego pobytu u prof. F. Widala w Paryżu w r. 1908. W l. 1920–1 służył jako kapitan w WP, był oficerem łącznikowym Szpitala Ujazdowskiego z odkomenderowaniem do Szpitala Ewangelickiego, który został zmilitaryzowany. W tym charakterze pełnił obowiązki komendanta oddziału oficerskiego w Szpitalu Ewangelickim. Zwolniony do rezerwy w stopniu majora 24 XI 1921, mianowany został ordynatorem Oddziału Chorób Wewnętrznych macierzystego Szpitala, a od r. 1934 dodatkowo objął stanowisko lekarza naczelnego Szpitala. W r. 1933 przyznano mu stopień doktora medycyny. W l. 1930–5 brał co roku udział w kilkutygodniowych kursach u Ch. Laubry w Paryżu.

Podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939 zorganizował pomoc lekarską dla żołnierzy i ludności cywilnej. W czasie okupacji niemieckiej dbał o szkolenie młodych lekarzy w Szpitalu, współpracował z Januszem Korczakiem. Gdy w r. 1943 Niemcy zlikwidowali Szpital Ewangelicki, utracił obie posady, a prowadził tylko ambulatorium przyszpitalne do powstania warszawskiego. Po powstaniu ewakuowany został do Grodziska Mazowieckiego. Wrócił do Warszawy w r. 1945; 26 XI t. r. objął stanowisko ordynatora II Oddziału Chorób Wewnętrznych Szpitala Przemienienia Pańskiego, który czasowo mieścił się w szkole na ul. Kowelskiej; od r. 1947 Szpital przeniesiono na dawne miejsce i tam P. pracował do r. 1954. Na swoim oddziale szkolił młodych lekarzy i pracował dodatkowo w r. 1952 w Przychodni Szpitala Ewangelickiego (choć szpitala tego nie udało się gminie wyznaniowej reaktywować). Dn. 1 III 1955 przeniesiony został służbowo do Szpitala Miejskiego Nr 6 (dawniej SS. Elżbietanek), by zorganizować II Oddział Chorób Wewnętrznych w tzw. Królikarni (ul. Puławska 113); tu 31 XII 1960 przeszedł na emeryturę.

Dorobek piśmienniczy P-ego liczy 7 pozycji, z których najważniejszą jest broszura Szpital Ewangelicki w Warszawie i jego stanowisko w szpitalnictwie polskim (W. 1938), gdzie przedstawił zasługi wielu wybitnych lekarzy polskich, pracujących w tym Szpitalu. W r. 1954 obchodził w Min. Zdrowia jubileusz pięćdziesięciolecia pracy lekarskiej. Zmarł w Warszawie 25 XII 1966, pochowany został w grobie rodzinnym na cmentarzu Powązkowskim. Odznaczony był m. in. Krzyżem Walecznych, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi (dwukrotnie) i Odznaką Honorową za Zasługi dla Warszawy.

Podkólińska Stefania (z domu Grabińska) urodziła się 28 maja 1893 roku w Warszawie. Była córką Edwarda i Marii (z domu Brandl). W 1916 roku wyszła za mąż za Jana Podkólińskiego i przez 11 lat zamieszkiwali w miejscowości Zawada w powiecie włocławskim. W 1927 roku przeprowadzili się do Janowic koło Inowrocławia. Tu zaangażowała się w pracę społeczną. Została wybrana prezeską Kółka Włościanek Markowice – Krusza Duchowna. Organizowała kursy szycia, gotowania, pieczenia, tkania. Była też organizatorką wycieczek i zabaw. Na spotkaniach wygłaszała referaty i odczyty, m.in. „O pracach kobiecych”, „Samowystarczalność kobiety”, z 1936 roku i „O wylęgu drobiu” z 1937 roku. Okres II wojny światowej spędziła w Warszawie. Tam też zmarła 27 lutego 1977 roku.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła:

• Odpis Metryki Urodzenia i Chrztu. Wydany przez proboszcza parafii w Gąsewie dnia 11.II.1948 r.
• Akta Magistratu Miasta Włocławka. Sygn. 431 k. 247 Kierownik Związku Ziemian do Magistratu z 4.III.1921 r.
• Walne zebranie Kółka Rolniczego w Sławsku Wielkim. W: Dziennik Kujawski nr 28 z 4.II.1930 r.
• Z kółka Rolniczego. W: Dziennik Kujawski nr 167 z 23.VII.1933 r.
• Walne zgromadzenie członków Banku Ludowego w Inowrocławiu. W: Dziennik Kujawski nr 138 z 18.VI.1932 r.
• Akta Starostwa Strzelińskiego sygn. 52 k. 103-105 dotyczące opinii sołtysów powiatu strzelińskiego.
• H. Łada, Wybitniejsi działacze organizacji rolniczych na Kujawach 1864-1939, Inowrocław 1984.
• Jodkowski H., Wspomnienie pośmiertne, „Służba Zdrowia” 1967 nr 3
• Cywilna obrona Warszawy we wrześniu 1939 r.
• Akta personalne Izby Lekarskiej Warszawsko-Białostockiej
• J. Grabowska, http://kruszwicahistoria.blogspot.com/2016/06/kujawskie-dziaaczki-do-ii-wojny.html Kujawskie Działaczki do II wojny światowej

Stanisław Szwarc (1864-1923)

Stanisław Szwarc – rolnik. Urodzony 1864 roku w Kruszwicy. Syn Ludwika i Julianny z domu Rosa. Ożeniony z Anastazją Sobocińską. Był długoletnim producentem mleka i członkiem Rady Nadzorczej Spółdzielni Mleczarskiej oraz długoletnim członkiem Kółka Rolniczego w Kruszwicy. Zmarł 31 marca 1923 roku.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła:

• H. Łada, Wybitniejsi działacze organizacji rolniczych na Kujawach 1864-1939, Inowrocław 1984.
• Z kartki żałobnej. W: Dziennik Kujawski nr 77 z 1.IV.1928 r.
• Księga Zgonów USC w Kruszwicy z 1928 r.

Czesław Benedykciński (1890-1949)

Czesław Benedykciński – urodzony 20 grudnia 1890 r., w Woli Wapowskiej, koło Kruszwicy, rolnik, działacz społeczny i narodowy. Syn Józefa i Jadwigi z domu Chwalisz. Absolwent Szkoły Rolniczej w Inowrocławiu. Administrator majątku ziemskiego w Ludzisku. Organizator i uczestnik Powstania Wielkopolskiego w powiecie strzelińskim.

W 1934 roku ożenił się z Jadwigą Wieczorek. Obok prowadzenia gospodarstwa rolnego w Ciechrzu, koło Strzelna, które kupił na początku lat trzydziestych XX wieku, rozwijał szeroką działalność społeczną. Był komendantem a następnie prezesem Towarzystwa Powstańców i Wojaków w Ciechrzu, Prezesem Stronnictwa Narodowego w Rzadkwinie, wiceprezesem Kółka Rolniczego w Strzelnie, członkiem Rady Powiatowej Wielkopolskiego Towarzystwa Kółek Rolniczych w Mogilnie i delegatem tego towarzystwa na zjazdy Wielkopolskiego Towarzystwa Kółek Rolniczych w Poznaniu. Mąż zaufania zarządu powiatowego Związku Obrony w tym mieście oraz długoletni członek zarządu Koła Absolwentów Szkoły Rolniczej w Inowrocławiu.

W 1937 roku otrzymał dyplom za wzorowe prowadzenie gospodarstwa i aktywną pracę społeczną w organizacjach rolniczych. Członek Ochotniczej Straży Pożarnej w Ciechrzu. Jego wystąpienia publiczne dotyczyły zarówno spraw rolniczych jak i politycznych. Uważał np. że spór z Czechosłowacją w 1838 roku należy załatwić w drodze wzajemnego porozumienia, anie siłą zbrojną jak to uczynił rząd sanacyjny.

Okres okupacji hitlerowskiej spędził w Broniewie koło Radziejowa. Po wojnie wrócił do Ciechrza. Zmarł 16 lutego 1949 roku w Strzelnie, pochowany na cmentarzu parafialnym w Rzadkwinie.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła:

• Akta Starostwa Mogileńskiego sygn. 21. Wójt Gminy Strzelno-Północ do Starosty Mogileńskiego z 3.I.1933 r.
• Akta Starostwa Mogileńskiego sygn. 1091 k. 201. Spis członków Rady Powiatowej Towarzystwa Kółek Rolniczych wybranych 20.V.1936 r.
• Z Życia Powstańców i Wojaków. W: Dziennik Kujawski nr 297 z 28.XII.1933 r.
• Doroczne święto rolnictwa kujawskiego. W: Dziennik Kujawski nr 28 z 5.II.1937 r.
• Ks. Wacław Morkowski. Rycerskie przebudzenie na Kujawach. Wspomnienie kapelana 3 Pułku Strzelców Wielkopolskich. W: Dziennik Kujawski nr 5 z 6.I.1939 r.
• H. Łada, Wybitniejsi działacze organizacji rolniczych na Kujawach 1864-1939, Inowrocław 1984.
• Księga Zgonów USC w Strzelnie poz. 21/1949.

Dwór Karsk i Moszczeńscy

We wsi Karsk, położonej w województwie kujawsko-pomorskim, powiecie inowrocławskim, gminie Kruszwica znajduje się niewielki dworek z połowy XIX wieku. Możliwe, że budynek powstał dla Emiliana Moszczeńskiego, syna Floriana – dziedzica Rzeczycy. Emilian żonaty był z Kazimierą z domu Kłokocką, z którą miał córki: Ksawerę Jankowską i Wandę Smotrycką. Na przełomie XIX i XX wieku majątek przejął rząd pruski. W późniejszych czasach gospodarstwo nabyła rodzina Grosman.

Wieś rolniczą zamieszkuje 253 mieszkańców. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do woj. bydgoskiego. Jest trzynastą co do wielkości miejscowością gminy Kruszwica. W czasach zaborów w Karsk był ważnym miejscem, pod względem strategicznym, podczas powstania listopadowego przez miejscowość przerzucano broń do zaboru rosyjskiego.

„Moszczyńscy z Rzeczycy wywodzili się ze starej, tzw. III linii Moszczeńskich, dziedziców Moszczonego. Pieczętowali się herbem Nałęcz. Nazwisko wzięli od wsi Moszczone vel Moszczona w pow. lipnowskim na ziemi dobrzyńskiej. Piotr z Moszczony był kasztelanem dobrzyńskim w r. 1467 i wspólnie z synem Mikołajem miał w 1470 r. termin ze Stanisławem z Ostroroga, wojewodą kaliskim. Jest to pierwszy wzmianka o znanym Moszczeńskim. Od niego zaczynają się dzieje tegoż rodu. Jak czytamy w staropolskich herbarzach: w XVIII w. z mierno-szlacheckiej rodziny podniosła się w znaczeniu i należała do możnych… Interesująca nas gałąź to gałąź senatorska, której protoplastą był Stanisław, drugi syn Jana i Rojewskiej, dziedzic na Rojewie, Lisewa i Rucewa w 1558 r. Jego trzeci syn Wojciech dał początek owej III linii Wojciechów Moszczeńskich. Jednym z jego synów – ostatnim – był Tomasz. Z kolei jednym z czterech synów Tomasza był Stefan, który miał również czterech synów, a pośród nimi Antoniego Dominika.

Otóż ów Antoni Dominik był pisarzem grodzkim przedeckim w 1718 r., komornikiem ziemskim brzeskim w 1724 r. Żonaty była z Marianną z Pławińskich i z niej miał czterech synów, a pośród nimi Michała Zygmunta ur. w 1727 r., który był dziedzicem Wolicy, i Sosnowej Woli, cześnik Racławski w 1782 r. Z żony Joanny Chrząszczewskiej miał sześciu synów, z których trzeci był Florian. Ów Florian był pierwszym dziedzicem Rzeczycy z III linii Wojciechów Moszczeńskich. Florian był kapitanem wojsk polskich wymienionym 1819 r. Z żony Adaminy Bielskiej pozostawił dwóch synów: Alfonsa i Emiliana oraz córkę Adaminę Malwinę.

Emilian Moszczeński był młodszym synem i otrzymał od ojca Karsk. Żonaty był z Kazimierą Kłokocką, z którą miał córki: Ksawerę Jankowską i Wandę Smotrycką.

Adamina Malwina w wieku 22 lat, 28 października 1843 r. poślubiła Apolinarego Mieczkowskiego, dziedzica Zbyszewa w Płockiem. Był on synem Jana i Nepomuceny Nieżychowskiej, właścicieli Orchowa w powiecie mogileńskim. Świadkiem ich ślubu był brat Emilian ówczesny dziedzic Karska. Małżonkowie mieli syna Władysława i córkę Kazimierę.

Alfons Moszczeński. Ziemianin, działacz społeczny i narodowy, powstaniec. Urodził się 25 lipca 1816 r. w majątku rodzinnym Rzeczyca nad Gopłem. Był synem Floriana Wincentego, właściciela Rzeczycy i dzierżawcy majętności rządowej Karsk, będącej w zasobach domeny strzeleńskiej. Ojciec był kapitanem wojska polskiego. Matką była Adamina Bielska. Będąc czternastolatkiem, uczniem kolegium pijarów, uciekła w przebraniu, by wziąć udział w powstaniu listopadowym. Nie został jednak przyjęty ze względu na wiek. Po powrocie do domu został wysłany do gimnazjum toruńskiego, po którego ukończeniu wybrał służbę w wojsku pruskim. Po kilku latach i dopracowaniu się stopnia oficerskiego, z początkiem lat czterdziestych XIX w., podjął się gospodarzenia w dzierżawionych majątkach. Były to, trzymany dotychczas przez ojca i brata Karsk oraz Sosnowica w Królestwie Polskim. Wkrótce nawiązał współpracę z Centralizacją Polską i Związkiem Plebejuszy. Aktywnie włączył się w wydarzenia 1846 r. i już w lutym został aresztowany i osadzony w berlińskim Moabicie. W rok później sądzony był w grupie 255 Polaków z oskarżenia o usiłowanie przywrócenia wolnej Polski w granicach z 1772 r. Skazany został na 8 lat twierdzy, utratę godności szlacheckiej i pozbawienie stopnia oficerskiego.

Wiosna Ludów 1848 r. przyniosła mu wolność. Zaraz też powrócił na Kujawy i włączył się w działania niepodległościowe. Został członkiem Komitetu Narodowego w Inowrocławiu i komendantem miasta. Czynnie uczestniczył w pracach, angażując się bezpośrednio przy rekwizycjach na rzecz powstańców.

W 1851 r. po śmierci ojca odziedziczył majętność Rzeczycę. W 1856 r. zmarła bezpotomnie małżonka Emilia z Wieruszów-Walknowskich z Piotrkowic. W 1859 r. powtórnie zawarł związek małżeński z Eufemią Krukowską. Na początku lat sześćdziesiątych organizował w Inowrocławiu spotkania Koła Towarzystwa Polskiego. One dały inspiracyjny początek do zawiązania w 1861 r. Inowrocławskiego Towarzystwa Rolniczego, w którego składzie dyrekcji znalazł się Alfons Moszczeński.

Ponowny zryw wolnościowy, powstanie styczniowe 1863 r. zmobilizowało w działaniach niesienia pomocy braciom za kordonem również Alfonsa Moszczeńskiego. Sam nie wierzył w zwycięstwo, jednak w swej majętności przechowywał ochotników do powstania oraz broń dla walczących za kordonem. W maju władze pruskie zakwaterowały u niego 50 żołnierzy, którzy mieli za zadanie uszczelnienie granicy z zaborem rosyjskim. Przeprowadzono również rewizje z zabudowaniach folwarcznych. W 1864 r. podczas podróży do Włocławka został aresztowany przez władze rosyjskie, przewieziony do Warszawy i osadzony na Pawiaku. Tam przesiedział kilka tygodni i dopiero po interwencji władz pruskich zwolniony.

Po upadku powstania włączył się w działania około pracy organicznej i pracy u podstaw. Po 1865 r. podjął trud zakładania kółek rolniczych w Łojewie i Chełmcach, prezesując temu ostatniemu przez 22 lata. Również w latach 1866-1878 będąc prezesem stał na czele dyrekcji Inowrocławskiego Towarzystwa Rolniczego. Był członkiem Towarzystwa Przemysłowców i inicjatorem reformy języka rzemieślniczego polskiego (1874 r.). Był gorącym orędownikiem zabezpieczenia emerytalnego włościan, czego dowód dał 28 kwietnia 1875 r. podczas obrad Centralnego Towarzystwa gospodarczego w Poznaniu. Poza rolnictwem angażował się również w działalnościach około miejskich. Między innymi jemu zawdzięcza Kruszwica ocalenie resztek zamku kruszwickiego. W tej kwestii osobiście interweniował u monarchy pruskiego, co zaowocowało decyzjami o remoncie i konserwacji ruiny.

W 1884 r. wchodził w skład komitetu organizacyjnego IV Zjazdu Lekarzy i Przyrodników w Inowrocławiu. Był członkiem Towarzystwa Moralnych Interesów Ludności Polskiej pod Panowaniem Pruskim w Toruniu. Odmówił startu w wyborach do pruskiego parlamentu. Nieszczęściem stało się zakupienie przez niego zbankrutowanego majątku swej siostry. Dało to początek jego niepowodzeniom finansowym. Zmarł wkrótce 15 kwietnia 1890 r. w swej majętności Rzeczyca i tam został pochowany.

Z drugiego małżeństwa miał dzieci: syna Jana Bernarda, chemika z wykształcenia, który osiadł w Ameryce, córkę Izabelę – żonę Karola Rzepeckiego, działaczkę polityczno-oświatową, publicystkę, tłumaczkę i rzeczniczkę emancypacji kobiet; Zofię, która w Warszawie u Karmelitów poślubiła Józefa Bielickiego, właściciela Drzązgowa w guberni kieleckiej, Cecylię i Annę.”¹

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła:

• http://www.polskiezabytki.pl/
• Fot. Marek Kujawa 2012 r.
• GUS: Ludność – struktura według grup wieku. Stan z 31.III.2011 r.
• http://www.wtg-gniazdo.org/
• Seweryn hrabia Uruski, Rodzina, Herbarz szlachty polskiej, t XI, Warszawa 1914, s. 302-309.
• SGKPiIKS, t X, s. 139-140.
• Mirosław Pietrzyk, Moszczeński Alfons, [w:] Inowrocławski Słownik Biograficzny, Inowrocław 1997, t. 3, s. 61-62.
• Teki Dworzaczka.
• Wiarus. Pismo Dla Średniego Stanu Polskiego, 1874 nr 72; 1875 nr 50.

1Opracowanie M. Przybylski, tekst na stronie www.wtg-gniazdo.org.

Jan Paluszak (1871-1945)

Jan Paluszak urodził się w 1871 roku w Sokolnikach koło Kruszwicy. Syn Józefa i Rozalii z domu Małolepszej. Był członkiem Związku Ludowo-Narodowego, Rady Gminnej i Kółka Rolniczego w Kruszwicy. Od 1919 roku sprawował urząd sołtysa. W czasie II wojny światowej wysiedlony został do województwa lubelskiego. Zmarł 19 marca 1945 roku w kolonii Kulczyn gmina Hańsk, w województwie lubelskim.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła:

• H. Łada, Wybitniejsi działacze organizacji rolniczych na Kujawach 1864-1939, Inowrocław 1984.
• Akta Starostwa Strzelińskiego sygn. 52 d. k. 36-40 Wykaz członków rad gminnych i zarządów gminnych w Komisariacie Obwodu Kruszwicy z dnia 17.IV.1922 r.
• Akt Zgonu nr 10 wydany przez USC w Hańsku woj. Lublin.

Uruchomienie szkoły w Kruszwicy 1836 r.

Po długich staraniach otwarto szkołę symultanną w Kruszwicy, w 1836 r. Mieszana wyznaniowo młodzież, chodziła do wynajętego budynku, który od tej pory stał się szkołą. Nauczał w niej Panert, ewangelik, ze szkołą związany do 1845 r., przeniesiony następnie do Rożniat. Posadę po nim objął Jan Schunke. Z Kruszwicy-miasto chodziło do szkoły 46 dzieci, z Kruszwicy-wsi 77, z Świątnik 11, razem 134, z czego 98 katolików i 36 ewangelików.

Liczba dzieci tej szkoły rosła, potrzeba zmusiła mieszkańców Kruszwicy do dalszej rozbudowy placówek oświatowych w mieście.

Za pośrednictwem inspektora szkolnego – prałata Osińskiego, gmina uchwaliła budowę szkoły w Kruszwicy-wsi na gruncie kościelnym, na którym stała kaplica św. Stanisława. Prócz ziemi kapituła udzieliła gminie szkolnej 430 tal. Bezprocentowej pożyczki, a regencja – subsydium w wysokości 800 tal. Budowę szkoły rozpoczęto w 1858 r., a w 1859 r. oddano ją do użytku. Koszta budowy szkoły wynosiły 5000 talarów. W południowym szczycie znajdowała się izba lekcyjna o wymiarach 9,5x5,4x2,8 m. Mieszkanie nauczyciela w północnym szczycie składało się z jednego pokoju, kuchni, skrytki i spiżarni.

Szkołę katolicką otwarto z dniem 1.X.1859 r. Obowiązki nauczyciela powierzono Konstantemu Jaskólskiemu z Kłecka z uposażeniem rocznym: 102 tal. W gotówce, z których gmina, szkolna płaciła 68 tal., kapituła 36 tal, w naturaliach otrzymywał 10 korców zboża i 4 morgi ziemi z folwarku Gopło. Ziemia była znacznie oddalona od szkoły, ponadto jej połowa była mało urodzajna, toteż posadę tą uważano jako jedną z najgorszych w powiecie inowrocławskim.

Z chwilą otwarcia szkoła katolicka przejęła od szkoły symultannej (dwuwyznaniowej) 102 katolickich dzieci, które mówiły tylko po polsku. Inspektorem lokalnym był w tym czasie prałat Błaszkiewicz, a inspektorem powiatowym proboszcz Kapczyński ze Strzelna.

W szkole uczono tygodniowo ogółem 32 godziny, a mianowicie: 6 godzin religii, 2 godz. pisania samodzielnego, 4 godz. ćwiczeń w mówieniu, 4 godz. czytania po polsku i tyle samo po niemiecku, dodatkowo nauczano rachunków i śpiewu.

W dniu 8.XII.1862 r. regencja bydgoska mianowała nauczycielem Aleksandra Woydycha z Chodzieży, który został w dniu 14.II.1863 r. zaprzysiężony i wprowadzony w urząd przez ówczesnego landrata Heynego z Inowrocławia. W tym samym roku ustanowiono dla szkoły drugi etat nauczycielki, którego dotacja wynosiła rocznie 102 tal. W gotówce i 12,5 korców zboża wartości 12 tal. I 28 gr.

Powodzenie Prus w wojnie z Francją w 1871 r. wywołało wybujały nacjonalizm. Spowodował on germanizację obcych narodowości, a przede wszystkim Polaków. Równocześnie walka rządu pruskiego z polskością, tzw. „Kulturkampf”, powstała wskutek oparcia polityki rządu na żywiołach liberalnych i protestanckich, połączyła się z prądami nurtującymi w społeczeństwie i te prądy odbiły się ciężko na losach szkoły elementarnej w zaborze pruskim. Punktem wyjścia była tu ustawa z 11.III.1872 r., oddająca wszystkie szkoły pod wyłączny nadzór państwa i znosząca jednocześnie wszystkie przeciwne w tej sprawie rozporządzenia. Godność inspektora szkolnego miała być według rozporządzenia min. Falka odebrana przede wszystkim księżom polskim, którzy jako inspektorowie szkolni przyczynili się w szkołach polsko-katolickich do zaniedbywania nauki języka niemieckiego. Szkoła ludowa miała być odtąd miejscem, „skąd miał być krzewiony język niemiecki, niemieckie obyczaje i niemiecki sposób myślenia”.

Z dniem 1.X.1872 r. został mianowany pierwszym świeckim powiatowym inspektorem szkolnym nauczyciel Seminarium Nauczycielskiego w Bydgoszczy Otto Binkowski, który w tym roku przewodniczył pierwszej konferencji dla nauczycieli z południowej części powiatu inowrocławskiego, odbytej w tutejszej szkole. W 1874 r. inspektor szkolny zarządził odbywanie w roku 4 rejonowych konferencji nauczycielskich. Do rejonu Kruszwica włączono szkoły; Kruszwica, Rożniaty, Sławsko Wielkie, Łagiewniki, Marianowo, Polanowice, Słabęcin, Wola Wapowska, Bachorce, Głębokie, Gocanowo, Chełmce i Ostrowo nad Gopłem. Jako nowy przedmiot nauczania wprowadzono robótki kobiece, który powierzono żonie kierownika szkoły za wynagrodzeniem 12 tal. Rocznie. W tymże roku Powiatowy Inspektorat Szkolny wydał pierwszy jednolity plan nauczania dla wszystkich szkół powiatu. Z dniem 1.V.1875 r. wprowadzono, z powodu dużej liczby uczniów, naukę na dwie zmiany. W listopadzie tego samego roku odbył się w Inowrocławiu kurs metodyczny dla nauczycieli pod kierownictwem inspektora powiatowego. Dla udostępnienia nauczycielstwu wydawnictw pedagogicznych zorganizowano w 1876 r. w Inowrocławiu pierwszą nauczycielską i bibliotekę pedagogiczną, a w szkołach tworzono biblioteki uczniowskie. W chwili założenia biblioteka uczniowska w tutejszej szkole liczyła 40 książek.

Z dniem 20.XI.1883 r. powołano na drugą posadę nauczycielską Tollasa ze Strzelna. Szkoła stała się odtąd dwuklasową. Drugą klasę i mieszkanie dla nauczyciela wynajęto w mieście w domu Kubskiego za opłatą 525 marek rocznie. Już w 1886 r. uznano dom ten jako niezdatny dla szkoły, wobec czego gmina szkolna przeniosła klasę i mieszkanie do domu Meissenera. W następnym roku szkoła była już trzy-klasowa o 2 nauczycielach. Posadę drugiego nauczyciela objął drogą zmiany z nauczycielem Tollasem, przeniesionym do Strzelna, nauczyciel Wichrowski ze Strzelna, za odszkodowaniem ze strony Tollasa w kwocie 300 marek.

Na konferencji rejonowej odbytej w tutejszej szkole 22.IX.1887 r. inspektor szkolny podał do wiadomości nauczycielstwa, iż odtąd nie będzie wolno udzielać w szkole nauki języka polskiego.

W 1888 r. landrat wydał zarządzenie o kontroli czystości i higieny w szkołach przez miejscowych żandarmów. Gdy na mocy tego zarządzenia żandarm chciał przeprowadzić kontrolę, kierownik nie wpuścił go na teren szkoły i zażalił się u inspektora szkolnego. Dzięki tej interwencji tego rodzaju kontrole już się nie powtarzały.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie publikacji M. Jackowiak, w: Monografia Kruszwicy, Toruń 1965. Fot. z: http://stopklatka.pl/

Paweł Patyk (1852-1937)

Paweł Patyk, urodzony 4 lipca 1852 roku. Syn Pawła i Rozalii. Prowadził gospodarstwo rolne w Paprosie. Długoletni członek oraz członek honorowy Kółka Rolniczego w Paprosie. Zmarł 6 grudnia 1937 roku w Paprosie.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła:

• H. Łada, Wybitniejsi działacze organizacji rolniczych na Kujawach 1864-1939, Inowrocław 1984.
• Podniosła uroczystość Kółka Rolniczego w Pieraniu. W: Dziennik Kujawski nr 204 z 5.IX.1928 r.
• Śp. Paweł Patyk. W: Dziennik Kujawski nr 281 z 7.XII.1937 r.
• Księga Zgonów Parafii św. Mikołaja w Pieraniu poz. 23/1937.

Badania archeologiczne w Karczynie

Badania w Karczynie finansował Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach programu: Dziedzictwo kulturowe priorytet Ochrona zabytków archeologicznych, koordynowany przez Narodowy Instytut Dziedzictwa. Wykonawcą był Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Prahistorii UAM.

Obiektem badań była nekropola istniejąca od I do IV wieku n.e. badacze znaleźli ponad 120 pochówków o bardzo różnorodnym obrządku; tzw. stanowisko 21/22 w Karczynie, położone na krawędzi i zboczu pradoliny rzeki Bachorzy. Jest to część rozległego cypla wyodrębnionego rozcięciem krawędzi przez suchą dolinkę, zawieszoną w stosunku do podmokłego dna doliny Bachorzy. Powierzchnia, pokryta czarnymi ziemiami wykształconymi na podłożu piaszczystym (w części N) i gliniastym, stanowi obecnie teren pół uprawnych.

Odkrycia dokonano podczas prospekcji powierzchniowej prowadzonej na przełomie lat 60-tych i 70-tych przez Zespół Badania Kujaw IP UAM i zweryfikowane dwukrotnie: w trakcie AZP oraz rozpoznania wykonywanego przez Zespół IAE PAN w Poznaniu pod kierunkiem W. Dzieduszyckiego w związku z planowaną budową rurociągu paliwowego PKN ORLEN.

Cmentarzysko w Karczynie, stan.21/22 (AZP4641/40), jest jak dotąd największą, całkowicie przebadaną nekropolią z okresu rzymskiego na Kujawach. Badania wykopaliskowe prowadzone były od 2002, kiedy to, w wyniku prac prowadzonych w północnej, zagrożonej budową gazociągu paliwowego PKN Orlen, części stanowiska odkryto groby z okresu rzymskiego. Z uwagi na szczególną wartość poznawczą nekropoli badania, finansowane już ze środków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Toruniu, oraz Instytutu Prahistorii UAM, kontynuowano w latach 2003 i 2005. W 2006 r uzyskano dofinansowanie od Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach Programu Operacyjnego ”Dziedzictwo Kulturowe”, priorytet 4 „Ochrona zabytków archeologicznych” zadanie "Ratownicze badania archeologiczne na cmentarzysku z okresu wczesnej epoki brązu i okresu rzymskiego w Karczynie stan. 21/22, gm. Kruszwica, woj. kujawskopomorskie". Ostatni sezon badań, w 2010 r. pozwolił na całkowite rozpoznanie cmentarzyska.

Jak sądzą badacze stanowisko z Karczyna zajmuje wyjątkową pozycję wśród cmentarzysk kultury przeworskiej znanych tak z Kujaw jak i z terenów ziem polskich. Wyróżnia się ono: rozmiarami jest to największe ze znanych dotąd cmentarzysk kujawskich z tego okresu (powierzchnia całkowita to 130 arów w obrębie których zarejestrowano 122 groby, cmentarzysko warstwowe, oraz obiekty związane z infrastrukturą cmentarzyska takie jak 15 palenisk, ustryna, 2 jamy o charakterze rytualnym i bruk kamienny), długim okresem użytkowania od fazy B1b po okres wędrówek ludów, oraz zróżnicowanym obrządkiem pogrzebowym: w Karczynie występują wszystkie niemal, stosowane wówczas, formy obrządku tj. groby szkieletowe (w tym wydzielona kwatera z 12 grobami o cechach obcych środowisku kultury przeworskiej i wielbarskiej), groby książęce typu Lubieszewo, ciałopalne popielnicowe i jamowe, a także wydzielona „kwatera” z pochówkami zbiorowymi, określanymi w literaturze jako cmentarzysko warstwowe. Omawiane cmentarzysko dostarczyło wielu materiałów zabytkowych mających niejednokrotnie istotne znaczenie dla badań nad interegionalnymi powiązaniami pochowanej tam ludności z obszarami ościennymi oraz Cesarstwem Rzymskim.

Największym zaskoczeniem dla naukowców było znalezienie dwóch gigantycznych grobowców – największych znanych dotąd na obszarze Kujaw z tego okresu, które okrzyknięto „grobami książęcymi”. Obydwa posiadały okazałe kamienno-ziemne komory grobowe, których głębokość przekraczała 2 m od dzisiejszej powierzchni pola. Jak przypuszczają archeolodzy, pierwotnie grobowce nakryte były także nasypami kurhanowymi. Niestety obie konstrukcje wyrabowano już w pradziejach. Zaskakujące dla archeologów okazały się wyniki wstępnych analiz antropologicznych: w jednym z grobów pochowane były dwie osoby: dorosły – powyżej 20 lat i dziecko w wieku około 14 lat, w drugim zaś – dziecko w wieku 14-15 lat.

Prawdopodobnie grób z Karczyna jest więc piątą tego typu mogiłą, a pierwszą na terenie ziem polskich.

Nekropola jest niezwykła również ze względu na szeroką gamę rytuałów pogrzebowych, których przejawy były nadal świetnie widoczne dla archeologów – oprócz grobowców książęcych odkryto też liczne płaskie pochówki szkieletowe, ciałopalne popielnicowe (skremowane zwłoki umieszczano w ceramicznych urnach) i jamowe (skremowane zwłoki trafiały wprost do dołów w ziemi). Była też specjalnie wydzielona „kwatera” z pochówkami zbiorowymi, określanymi w literaturze jako cmentarzysko warstwowe.

Pewne jest, że wśród osób pochowanych na nekropoli byli wojownicy. Antropolodzy odkryli na ich kościach charakterystyczne zmiany świadczące o jeździe konnej oraz władaniu mieczem lub oszczepem. Intrygująca jest też część cmentarzyska, gdzie pochowano 12 osób z elementami obrządku pogrzebowego obcego na ziemiach polskich, do których najbliższe podobieństwa znane są z terenów nadczarnomorskich.

Materiały zebrał Bartłomiej Grabowski, źródła:

• http://archeowiesci.pl/
• http://naukawpolsce.pap.pl/
• Fot. Adriana Romańska, Grób wojownika.
• http://archeo.amu.edu.pl/karczyn/stanowisko.htm

Pierwsze starania o budowę szkoły w Kruszwicy - w zaborze pruskim

Zabór pruski zabrał znaczną część dochodów kolegiaty, co doprowadziło do upadku szkoły przed 1780 r. i na długi czas spowolniło kształcenie młodzieży. Dopiero 13 stycznia 1817 r. kruszwiczanie wystąpili do władz królewskich z wnioskiem o ustanowienie wynagrodzenia dla nauczyciela z kasy królewskiej i przyznanie drzewa budulcowego z lasów państwowych na budowę szkoły.

Na budowę szkoły ściąganą 70 talarów z wsi Świątniki, Łagiewniki i kolonii Brucki, już od 1810 r. na co wyrazili zgodę samorządowcy, dając również plac pod budowę szkoły i 2 morgi ogrodu.

Rozpoczęła się długa droga administracyjna, która w postaci korespondencji między Gminą Szkolną, Zarządem Miejskim, landraturą i regencją oraz budowniczym ciągnęły się przez dłuższy czas, nie doprowadzając do pożądanego rezultatu i rozpoczęcia budowy. Wyznaczony na budowniczego szkoły Hummel ze Strzelna kilkakrotnie wnioskował o prolongatę terminu dostarczenia kosztorysu budowy, który dostarczył wreszcie w maju 1818 r. na sumę 2099 tal. Regencja tego kosztorysu nie zatwierdziła.

Sprawa znalezienia funduszy na budowę szkoły nie posuwała się naprzód, zainteresowani budową szkoły, na zebraniu przedstawili więc inną koncepcję: wynajęcia połowy dość obszernego domu, który właściciel zamierzał wydzierżawić za niską opłatą 9 talarów rocznie. Drugim pomysłem, na który zgodziła się regencja bydgoska, było użycie budulca z niedziałającego już kościoła św. Klemensa.

Architekt – Hummel sporządził nowy kosztorys budowy szkoły, biorąc pod uwagę materiał budowlany z kościoła i chlewów. Dostarczył dokument dopiero 9 marca 1824 r. Niestety sprawę budowy szkoły odwlekano przez kilka następnych lat, o aż do 1836 r.

Po długich staraniach otwarto szkołę symultanną, mieszaną wyznaniowo, budynek był wynajęty, a jej nauczycielem był Panert, ewangelik, który uczył tu do 1845 r., a następnie został przeniesiony do Rożniat. Po nim objął posadę Jan Schunke. Wykaz dzieci 6-14-letnich w obwodzie szkolnym obejmował w tym czasie: w Kruszwicy-mieście 46 dzieci, w Kruszwicy-wsi 77, w Świątnikach 11, razem 134, z tych 98 katolickich, 36 ewangelickich.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: M. Jackowiak, Z dziejów szkolnictwa, Kruszwica zarys monograficzny, Toruń 1965. Fot. http://www.akademiapolskiegofilmu.pl/

Antoni Olejnik (1882-1975)

Antoni Olejnik urodził się 8 grudnia 1892 roku w Żernikach. Syn Walentego i Julianny. Mieszkał i prowadził gospodarstwo rolne w Żernikach koło Kruszwicy. Wiceprezes Kółka Rolniczego i wiceprezes Chrześcijańskiego Stronnictwa Rolniczego w Sławsku Wielkim. Zmarł 22 lutego 1975 roku w Żernikach. Pochowany na cmentarzu w Sławsku Wielkim.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła:

• H. Łada, Wybitniejsi działacze organizacji rolniczych na Kujawach 1864-1939, Inowrocław 1984.
• H. Łada, Z historii nadgoplańskich kółek rolniczych. Spółdzielnia Kółek Rolniczych w Kruszwicy. Kruszwica 1982 r., s. 41.
• Parafialna księga Zgonów w Sławsku Wielkim z 1975 r.
• Księga Zgonów USC w Kruszwicy poz. 26/1975.

Ponińscy herbu Łodzia

Hrabia Adolf Poniński – ziemianin, urodzony 18 maja 1855 roku w Poznaniu. Syn Bolesława i Leokadii z domu Grabowskiej. Mieszkał w Kościelcu koło Inowrocławia. Ożenił się z Zofią Czapską. Służbę wojskową odbył w stopniu rotmistrza. Współzałożyciel Drukarni i Wydawnictwa „Dziennika Kujawskiego” w Inowrocławiu. W latach 1890-1902 sprawował funkcje prezesa Towarzystwa Rolniczego Inowrocławsko-Strzelińskiego. W 1894 roku mianowany został radcą Księstwa Poznańskiego. Reprezentował społeczeństwo polskie w Sejmiku Powiatowym. W okresie Powstania Wielkopolskiego od 12 listopada 1918 roku członek Komitetu Obywatelskiego w Inowrocławiu.

W 1922 roku wybrany został do Sejmiku Wojewódzkiego w Poznaniu i Kuratorium Szpitala Powiatowego w Inowrocławiu. W uznaniu zasług położonych dla rozwoju rolnictwa, w 1928 roku Wielkopolskie Towarzystwo Kółek Rolniczych w Inowrocławiu mianowało go swym członkiem honorowym, a w rok później został członkiem honorowym Kółka Rolniczego w Kościelcu. Zmarł 29 sierpnia 1932 roku w Kościelcu.

Ponińska Aniela (z domu Komierowska). Była ziemianką. Urodziła się 3 maja 1898 roku w Sabolewie w powiecie bocheńskim. Była córką Konstantego i Heleny (z domu Gniewosz). Wyszła za mąż za Edwarda Ponińskiego i zamieszkiwała początkowo w Piotrkowicach, a później w Kościelcu koło Inowrocławia. W połowie czerwca 1930 roku założyła Kółko Włościanek w Kościelcu i została wybrana jego prezeską. Funkcję tę pełniła do 1939 roku. Szerzyła działalność oświatową i kulturalną. W lipcu 1939 roku wygłosiła referat „O budowie schronów i uszczelnianiu mieszkań przeciw gazom”. W 1936 roku została wybrana w skład zarządu Koła Ziemianek w Inowrocławiu, do którego również należała. W czasie okupacji niemieckiej zamordowany został jej mąż. Wtedy wraz z dziećmi zamieszkała w Grębowie w powiecie tarnobrzeskim, a po wojnie przeprowadziła się do Warszawy.

Edward Poniński – hrabia, ziemianin, urodzony 1 lipca 1887 roku w Kościelcu. Syn Adolfa i Zofii z domu Czapskiej. Do gimnazjum uczęszczał w Inowrocławiu. Następnie studiował ekonomię i rolnictwo na uniwersytetach w Louvain w Belgii i Krakowie.

W 1913 roku nabył majątek Piotrkowice. Był aktywnym członkiem Towarzystwa Rolniczego Inowrocławsko-Strzelińskiego, na którego forum wygłaszał referaty i odczyty.

W latach 1920-1938 pełnił funkcje wicepatrona kółek rolniczych i prezesa Wielkopolskiego Towarzystwa Kółek Rolniczych w Inowrocławiu, a ponadto był członkiem Chrześcijańsko-Narodowego Stronnictwa Rolniczego. Jako opiekun kółek rolniczych uczestniczył w ich zebraniach i udzielał im pomocy organizacyjnej i fachowej. Przekazywał rolnikom wiedzę potrzebną do prowadzenia gospodarstwa rolnego. Czynił starania o elekryfikację powiatu inowrocławskiego.

W 1932 roku wybrany został delegatem do Sejmu Wojewódzkiego, a w rok później został członkiem Wielkopolskiej Izy Rolniczej w Poznaniu. Po zajęciu Polski przez Niemcy został aresztowany, a w nocy z 22/23 października 1939 roku rozstrzelany w inowrocławskim więzieniu.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła:

• Z założenia Kółek Włościanek w Kościelcu. W: Dziennik Kujawski nr 143 za 24.VI.1930 r.
• Kółko Włościanek przy pracy pracy. W: Dziennik Kujawski nr 71 z 11.III.1931 r.
• Walne zebranie Kółka Włościanek w Kościelcu. W: Dziennik Kujawski nr 110 z 15.V.1937 r.
• H. Łada, Wybitnniejsi działacze… Inowrocław 1984, s. 164-167. Fot z książki.
• O czym radzą włościanki. W: Dziennik Kujawski nr 150 z 4.VII.1939 r.
• Walne zebranie Towarzystwa Rolniczego na powiaty inowrocławski i strzeliński. W: Dziennik Kujawski nr 50 z 30.XI.1893 r.
• Adolf Poniński radcą księstwa Poznańskiego. W: Dziennik Kujawski nr 117 z 27.V.1894 r.
• Walne zebranie Wielkopolskiego Towarzystwa Kółek Rolniczych. W: Dziennik Kujawski nr 35 z 12.II.1928 r.
• Z działalności Kółka Rolniczego w Kościelcu. W: Dziennik Kujawski nr 34 z 10.II.1929 r.
• Parafialna Księga Zgonów w Kościelcu poz. 24/1922.
• Akta Miasta Inowrocławia sygn. 2352 Komendant Policji Państwowej do Prezydenta miasta Inowrocławia z 6.XI.1927 r.
• Piotrkowice. W: Dziennik Kujawski nr 294 z 21.XII.1913 r.
• Radcowie do Izby Rolniczej. W: Dziennik Kuj. Rolniczych w dniu 14.XI.1938 r.
• Delegaci pow. inowrocławskiego do Sejmiku Wojewódzkiego. W: Dziennik Kujawski nr 23 z 29.I.1932 r.
• Męczeńskim Szlakiem Kujaw. Jednodniówka Polskiego Związku Zachodniego. Inowrocław 22/23 października 1945 roku.

Kujawskie działaczki do II wojny światowej

Adamczyk Anna urodziła się 8 lipca 1902 roku. Była córką Franciszka i Katarzyny (z domu Kaczmarek). W latach 1936 – 1939 była prezeską Włościanek w Chełmcach. Zmarła 14 kwietnia 1972 roku i pochowana została na cmentarzu parafialnym w Chełmcach.

Bochat Salomea (z domu Szyper) urodziła się 11 listopada 1885 roku w Inowrocławiu. Była córką Wojciecha i Wiktorii (z domu Stelmachowskiej). Po wyjściu za mąż zamieszkała w Ciechrzu koło Strzelna. W latach 1933 – 1939 była prezeską Kółka Włościanek w Strzelnie. Pod jej kierownictwem rozwijano hodowlę drobiu, trzody chlewnej i owiec, organizowano konkursy gotowania, pieczenia ciast, zapraw, wyrobu serów, szycia i dziewiarstwa. Prowadzono współzawodnictwo w prowadzeniu ogródków warzywnych i kwiatowych. Zmarła 17 października 1965 roku w Ciechrzu. Pochowana została na cmentarzu parafialnym w Rzadkwinie.

Bochat Wanda (z domu Kobus) urodziła się 9 września 1909 roku w Strzelnie. Była córką Stanisława i Rozalii (z domu Kubskiej). Ukończyła szkołę wydziałową w Strzelnie i szkołę gospodarczą w Pleszewie. W latach 1937 – 1939 była prezeską Kółka Włościanek w Murzynnie. Podczas II wojny światowej przebywała w Przewłoce koło Parczewa w województwie lubelskim. Po wojnie zamieszkała w Ostrowie koło Gniewkowa i prowadziła bibliotekę gromadzką w Wierzchosławicach.

Borowiak Józefa (z domu Ziętara) urodziła się 5 marca 1888 roku w Nowej Wsi. Była córką Ignacego i Katarzyny (z domu Ruśkiewicz). Wyszła za mąż za Jakuba Borowiaka, który w 1920 roku kupił gospodarstwo rolne w Nożyczynie w powiecie strzelińskim i tam zamieszkał z rodziną. W 1921 roku został sołtysem gminy Nożyczyn. Działał w Kółku Rolniczym w Siedlimowie. Józefa była członkinią Kółka Włościanek w Siedlimowie. Obydwoje za działalność w organizacjach zostali odznaczeni dyplomami. Józefa zmarła 16 grudnia 1970 roku w Nożyczynie.

Burzyńska Salomea (z domu Wieczorek) urodziła się 14 października 1889 roku w Szalejewie koło Gąsawy. Była córką Antoniego i Marianny. Po wyjściu za mąż zamieszkała w Ciechrzu koło Strzelna. W latach 1921 – 1933 była prezeską Kółka Włościanek w Strzelnie. Zmarła 16 listopada 1964 roku.  

Chrzanowska Halina (z domu Majeska) urodziła się 26 października 1898 roku w miejscowości Kobylec. W okresie międzywojennym mieszkała w Rąbinie (dziś Inowrocław). W 1928 roku należała do współzałożycielek Kółka Włościanek w Inowrocławiu i został wybrana prezeską tego Kółka. Miała również zasługi w rozwoju tych organizacji w powiecie inowrocławskim. W 1931 roku weszła w skład wicepatronu, a w 197 roku została sekretarką zarządu powiatowego kółek włościanek w Inowrocławiu. W czasie okupacji hitlerowskiej została wysiedlona pod Królewiec. Po II wojnie światowej do 1954 roku przebywała koło Olsztyna, a potem zamieszkała w Gnieźnie. Tam zmarła 6 czerwca 1961 roku.

Dembińska Teresa (z domu Ostaszewska) urodziła się 18 września 1882 roku we Włocławku. Była córką Antoniego i Teresy (z domu Gołkowska). Wyszła za mąż za Teodora Dembińskiego, ziemianina, członka Związku Ziemian na powiat inowrocławsko-strzeliński. Zamieszkała wraz z mężem w Janikowie. W okresie międzywojennym była prezeską Kółka Włościanek Janikowo-Sielec i członkinią wicepatronu kółek włościanek na powiat inowrocławski. Organizowała kursy szycia, robót ręcznych, hodowli drobiu, zapraw oraz urządzała wycieczki i wieczorki taneczne. Zmarła 13 czerwca 1949 roku w Poznaniu.

Dietl Aniela (z domu Znaniecka) urodziła się 18 września 1900 roku w Łąkocinie. Jej ojciec Adam był pierwszym polskim starostą w Inowrocławiu, a także długoletnim członkiem i prezesem Kółka Rolniczego Łojewa i Szymborza. Jako członek Rady Nadzorczej Cukrowni Mątwy przyczynił się do jej rozwoju. Wraz ze swą żoną Heleną (z domu Janta Połczyńska), matką Anieli, nie szczędził środków finansowych na cele charytatywne. Gdy Aniela miała 11 lat jej matka założyła Kółko Ziemianek w Inowrocławiu i pełniła w nim funkcję prezeski, a dwa lata później założyła Kółko Włościanek w Szymborzu. Angażowała się w zbieranie funduszy i odzieży dla potrzebujących dzieci ze żłobka i przytuliska. Również starszy brat Anieli, Józef, był działaczem społecznym. Był prezesem Kółka Rolniczego w Szymborzu i wiceprezesem Wielkopolskiego Towarzystwa Kółek Rolniczych. Gdy wybuchła II wojna światowa został za swą działalność aresztowany i 5 listopada rozstrzelany w lasach koło Gniewkowa. W atmosferze działaczy wzrastała Aniela. Nic dziwnego więc, że sama również pracowała społecznie. W 1920 roku zdała maturę w Gimnazjum im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu i podjęła naukę na wydziale polonistyki na Uniwersytecie Poznańskim. W 1923 roku poślubiła Bronisława Dietla, który od 6 lipca 1922 pełnił funkcję starosty inowrocławskiego. Do 1929 roku mieszkali w Inowrocławiu. Aniela pracowała społecznie w wielu organizacjach charytatywnych, m.in. w Polskim Czerwonym Krzyżu. Była przewodniczącą Koła Przyjaciół Harcerstwa w Inowrocławiu, prezeską Kółka Włościanek w Złotnikach Kujawskich. Następnie przeniosła się do Poznania gdzie odbyła studia w Wyższej Szkole Handlowej i poświęciła się pracy pedagogicznej. Okres okupacji hitlerowskiej spędziła w Jacentowie i Ostrowie Świętokrzyskim. Po wojnie wróciła wraz z mężem do Poznania i poświęciła się szkolnictwu handlowemu. W 1952 roku została wdową. Zmarła w 2005 roku. (źródła: Życiorys Anieli ze Znanieckich Dietlowej, Poznań 1953.)

Grabska Aniela z Leszcz. W latach 1936 – 199 była prezeską Kółka Włościanek w Łabędzinie.

Iwicka Marianna (z domu Zielińska) urodziła się 25 marca 1886 roku w Paprosie. Była córką Nikodema i Antoniny. Jej ojciec był długoletnim członkiem Kółka Rolniczego w Pieraniu. W czasie Powstania Wielkopolskiego dostarczał żywność walczącym powstańcom. Marianna wyszła za maż za Franciszka Iwickiego i zamieszkała w Chrustowie. Od 1930 do 1939 roku była prezeską Kółka Włościanek w Przybysławiu. Jej mąż, prezes Koła Rolniczego również w Przybysławiu, w październiku 1939 roku został przez Niemców zamordowany. Marianna zmarła w Inowrocławiu 14 lipca 1963 roku.

Jaczyńska Marianna (z domu Czernicka) była ziemianką. Urodziła się w 1907 roku w miejscowości Dobre na Kujawach. Była córką Józefa i Gabrieli (z domu Rawicz Kosińskej). Wyszła za mąż za Władysława Jaczyńskiego około 1920 roku i zamieszkała w Piaskach. W latach 1933 – 1939 była prezeską Kółka Włościanek w Bachorcach. Dążyła do rozwijania współpracy między kobietami oraz podejmowania wspólnych prac społecznych. Po II wojnie światowej zamieszkała w Warszawie. Zmarła 12 marca 1985 roku.

Kemnitz Wanda (z domu Stańczyk) urodziła się 20 marca 1879 roku w Białośliwiu koło Wyrzyska. Była Córką Antoniego i Marianny (z domu Bartoszek). Uczęszczała do szkól w Białośliwiu i Nakle. W latach 1899 – 1932 mieszkała w Bachorcach. Przez sześć lat była prezeską Kółka Włościanek w Bachorcach. Następnie przeprowadziła się do Tarnówka gdzie mieszkała do 1942 roku. Zmarła 23 sierpnia 1942 roku w Aleksandrowie Kujawskim. (Dziennik Kujawski nr 9 z 13.01.1932 r.)

Kędzierska Cecylia (z domu Pomianek) urodziła się 13 sierpnia 1909 roku w Dąbrowie w powiecie rzeszowskim. Była córką Jana i Marii (z domu Rodzoń). W 1934 roku wyszła za mąż za Kazimierza Kędzierskiego i zamieszkała w Słońsku w powiecie inowrocławskim. Kilka lat później została wybrana prezeską włościanek w Słońsku. Następnie przeprowadziła się do Inowrocławia.

Kosiak Jadwiga urodziła się 9 grudnia 1905 roku w miejscowości Junczewo. Była córką Józefa i Marii (z domu Nowak). Mieszkała w Jaksicach koło Inowrocławia. W latach 1938 – 1939 pełniła funkcję wiceprezeski Koła Włościanek Tuczno – Jaksice. Zmarła 28 października 1948 roku w Jaksicach.

Kubska Walentyna (z domu Barczak) urodziła się 14 lutego 1892 roku. Córka Antoniego i Agnieszki (z domu Cabańskiej). Wyszła za mąż za Kazimierza Kubskiego i zamieszkała w Warzynie w powiecie inowrocławskim. W latach trzydziestych była prezeską Kółka Włościanek w Kijewie. Zmarła 14 lipca 1963 roku w Murzynnie koło Gniewkowa.

Majchrzak Anna (z domu Żmudzińska) urodziła się 19 lipca 1890 roku w Gołańczy. Była córką Antoniego i Stanisławy (z domu Burzyńskiej). W 1913 roku wyszła za mąż za Bartłomieja Majchrzaka i zamieszkała w Gniewkowie. Tutaj była długoletnią członkinią zarządu i wiceprezeską Kółka Włościanek. Zmarła 15 lutego 1967 roku w Gniewkowie.

Mazalon Monika (z domu Kemnitz) urodziła się 28 kwietnia 1906 roku w Bachorcach. Była córką Pawła i Wandy (z domu Stańczyk). Pełniła funkcję prezeski Kółka Włościanek w Rusinowie. Zmarła 12 czerwca 1969 roku w Gocanowie.

Mentkowska Maria była nauczycielką i długoletnią prezeską Kółka Włościanek w Chełmcach.

Miech Kazimiera (z domu Strehl) urodziła się 18 lipca 1896 roku. Była córką Władysława i Kazimiery (z domu Czarlińskiej). Wyszła za mąż za Czesława Miecha i zamieszkała w Brześciu nad Gopłem. W 1930 roku założyła Kółko Włościanek w Witowicach i do 1939 roku była prezeską tej organizacji. Po II wojnie światowej mieszkała w Inowrocławiu, zmarła 15 kwietnia 1961 roku. Jej grób znajduje się na cmentarzu parafialnym w Brześciu nad Gopłem.

Mlicka Janina (z domu Chrzanowska) była ziemianką. Urodziła się 25 września 1893 roku w Stanisławowie. Była córką Józefa i Heleny (z domu Panilniowskiej). W 1916 roku wyszła za mąż za Józefa Mlickiego i zamieszkała w Ostrówku nad Gopłem. Była prezeską Kółka Włościanek w Złotowie. Okres okupacji hitlerowskiej spędziła początkowo w obozie pod Inowrocławiem, a następnie w Generalnej Guberni. Zmarła 9 listopada 1979 roku w Szczecinie.

Mlicka Józefa (z domu Trzebińska) była ziemianką. Urodziła się 3 czerwca 1879 roku w Będzitowie w powiecie inowrocławskim. Była córką Erazma i Heleny (z domu Karłowskiej). Wyszła za mąż za Stanisława Mlickiego z Leszcz (syna Dionizego i Walentyny z Mieczkowskich). W 1905 roku sprzedali Leszcze i kupili majątek Gnojno pod Inowrocławiem. Tu rozwijała szeroką działalność społeczną wśród kobiet wiejskich. Przez wiele lat była wicepatronką kółek włościanek w powiecie inowrocławskim. Dzięki jej staraniom powstały kółka Włościanek w Chlewiskach, Pieraniu, Murzynnie i Kijewie. Ponadto przez szereg lat pełniła funkcję prezeski Koła Ziemianek w Inowrocławiu. Zmarła 9 października 1961 roku w Poznaniu.

Mrówczyńska Irena urodziła się 27 lipca 1908 roku w Strzelnie. Była córką Pawła i Anny (z domu Markiewicz). Ukończyła Szkołę Wydziałową w Inowrocławiu. W latach międzywojennych mieszkała w Kościelcu. Należała do współzałożycielek Kółka Włościanek w Kościelcu. Przez wiele lat pełniła funkcję sekretarki tej organizacji. Była również przodowniczą żeńskiego Zespołu Przysposobienia Rolniczego. Po II wojnie światowej pracowała w Zakładach Roszarniczych w Pakości, a później w Spółdzielni Mleczarskiej w Inowrocławiu.

Nowak Katarzyna (z domu Smul) urodziła się 10 listopada 1878 roku jako córka Andrzeja i Teofili (z domu Bandoch). Mieszkała w Sierakowie. W 19190 roku została wybrana pierwszą sekretarką pierwszego w Wielkopolsce Kółka Włościanek w Kościeszkach. Zmarła 30 listopada 1960 roku w Sierakowie.

Podkólińska Stefania (z domu Grabińska) urodziła się 28 maja 1893 roku w Warszawie. Była córką Edwarda i Marii (z domu Brandl). W 1916 roku wyszła za mąż za Jana Podkólińskiego i przez 11 lat zamieszkiwali w miejscowości Zawada w powiecie włocławskim. W 1927 roku przeprowadzili się do Janowic koło Inowrocławia. Tu zaangażowała się w pracę społeczną. Została wybrana prezeską Kółka Włościanek Markowice – Krusza Duchowna. Organizowała kursy szycia, gotowania, pieczenia, tkania. Była też organizatorką wycieczek i zabaw. Na spotkaniach wygłaszała referaty i odczyty, m.in. „O pracach kobiecych”, „Samowystarczalność kobiety”, z 1936 roku i „O wylęgu drobiu” z 1937 roku. Okres II wojny światowej spędziła w Warszawie. Tam też zmarła 27 lutego 1977 roku.

Podlaszewska Stefania (z domu Czenecka). Urodziła się w 1875 roku. Mieszkała w Opokach w gminie Dąbrowa Biskupia. W latach 1934 – 1939 była prezeską Kółka Włościanek w Opokach. Zmarła 4 maja 1939 roku.

Ponińska Aniela (z domu Komierowska). Była ziemianką. Urodziła się 3 maja 1898 roku w Sabolewie w powiecie bocheńskim. Była córką Konstantego i Heleny (z domu Gniewosz). Wyszła za mąż za Edwarda Ponińskiego i zamieszkiwała początkowo w Piotrkowicach, a później w Kościelcu koło Inowrocławia. W połowie czerwca 1930 roku założyła Kółko Włościanek w Kościelcu i została wybrana jego prezeską. Funkcję tę pełniła do 1939 roku. Szerzyła działalność oświatową i kulturalną. W lipcu 1939 roku wygłosiła referat „O budowie schronów i uszczelnianiu mieszkań przeciw gazom”. W 1936 roku została wybrana w skład zarządu Koła Ziemianek w Inowrocławiu, do którego również należała. W czasie okupacji niemieckiej zamordowany został jej mąż. Wtedy wraz z dziećmi zamieszkała w Grębowie w powiecie tarnobrzeskim, a po wojnie przeprowadziła się do Warszawy.

Popek Pelagia (z domu Niewitecka) urodziła się 13 lipca 1899 roku w Mieścisku w powiecie wągrowieckim. Była córką Bolesława i Pelagii. Wyszła za mąż za Franciszka Popka, który był kupcem zbożowym. Pelagia była nauczycielką. Mieszkała w Osieku Wielkim. W latach 1935 – 1939 była prezeską Kółka Włościanek w Rojewie. Zmarła 28 lutego 1946 roku w Inowrocławiu.

Poradowa Helena w okresie międzywojennym była prezeską Koła Gospodyń Wiejskich w Kruszwicy.

Przygodzińska Aniela Mieczysława urodziła się 14 kwietnia 1918 roku w Michałowie niedaleko Gniewkowa. Była córką Wojciech i Heleny (z domu Lipińskiej). Była współzałożycielką i sekretarką Kółka Włościanek w Gniewkowie.

Puchała Anastazja (z domu Żuchowska) urodziła się 8 stycznia 1875 roku w Wójcinie koło Strzelna. Była córką Józefa i Julianny. Piastowała funkcję prezeski Kółka Włościanek w Wójcinie. Zmarła 16 grudnia 1957 roku w Wójcinie.

Putz Teresa (z domu Wentzel) urodziła się 20 lipca 1890 roku w Chociczy (powiat Środa Wielkopolska). Była córką Karola i Heleny (z domu Stabrowskiej). Wyszła za mąż za Kazimierza Putza – założyciela Hodowli Nasion im. Kazimierza Putza. W latach 1930 – 1939 pełniła funkcję prezeski Kółka Włościanek w Lisewie Kościelnym. Była również członkinią Koła Ziemianek w Inowrocławiu.

Sikorska Maria ( z domu Skrzydlewska) urodziła się 12 listopada 1888 roku w Żegotkach koło Strzelna. Była ziemianką, córką Feliksa i Haliny (z domu Łyskowskiej). Wyszła za mąż za Włodzimierza Sikorskiego. Przez wiele lat była wicepatronką kółek włościańskich powiatu strzelińskiego. Prowadziła działania dążące do podniesienia edukacji w zakresie gospodarstwa domowego i działalności kulturalnej. Organizowała wystawy i kursy a także współpracowała z innymi organizacjami kobiet wiejskich. Była członkinią Koła Ziemianek. 1939 roku została przez Niemców wysiedlona i zamieszkała w miejscowości Radość pod Warszawą. Zmarła 5 września 1967 roku w Warszawie. Pochowana na cmentarzu powązkowskim.

Skrzydlewska Halina (z domu Mejer) urodziła się 16 maja 1892 roku w Skokówku w powiecie Kościan. Była córką Józefa i Leonii (z domu Żorawskiej). Dnia 30 kwietnia 1916 roku wyszła za mąż za Włodzimierza Skrzydlewskiego – porucznika, żołnierza I wojny światowej, późniejszego organizatora Powstania Wielkopolskiego w powiecie inowrocławskim i strzelińskim, działacza narodowego. Była prezeską Kółka Włościanek w Wójcinie. Za działalność społeczną została odznaczona Srebrnym Krzyżem Zasługi. Zmarła 30 kwietnia 1972 roku we Wrocławiu i tam została pochowana.

Sucharska Antonina (z domu Ogórkowska) urodziła się 30 kwietnia 1873 roku w Bałdowie. Była córką Michała i Józefy (z domu Baranowskiej). Mieszkała w Sierakówku. W latach międzywojennych była sekretarką Kółka Włościanek w Kościeszkach. Zmarła 4 września 1955 roku w Gniewkowie. Pochowana na cmentarzu w Kościeszkach.

Sucharska Pelagia (z domu Graczyk) urodziła się 12 grudnia 1888 roku w Dziewie w powiecie inowrocławskim. Była córką Andrzeja i Rozalii (z domu Haber). Wyszła za mąż za Władysława Sucharskiego. Przez wiele lat prezesowała Kółku Włościanek w Pieraniu. Zmarła 15 listopada 1950 roku w Bydgoszczy. Pochowana została w Pieraniu.

Wichlińska Justyna (z Trzcińskich) była ziemianką i działaczką społeczną. Urodziła się 2 lutego 1878 roku w Ostrowie nad Gopłem. Była córką Józefa i Anny (z Prądzyńskich). Po ukończeniu Gimnazjum Anastazji Warnke w Poznaniu podjęła się nauki języka polskiego dzieci robotników i włościan w rodzinnym Ostrowie. Wyszła za mąż za Lucjana Wichlińskiego i zamieszkała wraz z nim w majątku Tuczno, które Lucjan objął po swej matce Tekli z Czaykowskich Wichlińskiej. Również działał społecznie zakładając już w 1900 roku Kółko Rolnicze w Tucznie. W nowym miejscu nie pozostała bierna. Z zapałem przystąpiła do pracy społecznej zakładając w Tucznie w 1913 roku Towarzystwo Kobiet Pracujących. Zajmowała się rozbudzaniem świadomości narodowej. Zaangażowała się wraz z całą rodziną (mężem, 18-letnią córką Aleksandrą i dwa lata młodszym synem Józefem) oraz pracownikami w przygotowanie Powstania Wielkopolskiego w powiecie inowrocławskim. Organizowała i dostarczała żywność dla powstańców w Inowrocławiu, a dla rannych powstańców ze Złotnik Kujawskich zaaranżowała punkt opatrunkowy w Rucewie. Po odzyskaniu niepodległości już w 1919 roku założyła w Inowrocławiu oddział Polskiego czerwonego Krzyża i stanęła na czele jako prezeska. Za swą działalność niepodległościową (była również prezeską Komitetu Obrony Śląska) została odznaczona Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym, Medalem Niepodległości oraz Odznaką 59 Pułku Piechoty Wielkopolskiej. Nadal pracowała społecznie udzielając się w kółkach włościanek, w Związku Obrony Kresów Zachodnich, Powiatowym Komitecie Pomocy Bezrobotnym. Wygłaszała referaty, organizowała kursy szycia, gotowania oraz wycieczki krajoznawcze. Dzięki jej staraniom powstała w Inowrocławiu w 1920 roku Bursa Ziemi Kujawskiej, gdzie mieszkali uczniowie z rodzin robotników rolnych i niezamożnych włościan. W ten sposób umożliwiała im naukę w gimnazjum i szkole wydziałowej. W 1928 roku zmarł jej mąż Lucjan. W 1938 roku została wybrana do Rady Gminnej. Przed II wojną światową włączyła się w nurt przygotowań do obrony kraju, a po wojnie zamieszkała w Inowrocławiu, a następnie w Warszawie. Za pracę społeczną została odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi. Zmarła w Warszawie 11 lutego 1964 roku mając 86 lat. Spoczywa wraz z mężem w rodzinnym grobowcu w Tucznie.

Wielicka Maria z domu Olejnik urodziła się 8 maja 1906 roku w Sierakowie koło Strzelna. Była córką Wawrzyńca i Katarzyny z domu Dominikowska. Pełniła funkcję prezeski Stowarzyszenia Młodych Polek w Kościeszkach. W kwietniu 1931 roku wyszła za mąż za Czesława Wielickiego. Małżonkkowie zamieszkali w Czerlejnku w powiecie Środa Wielkopolska. Była prezeską Kółka Włościanek w Czerlejnie. Od 1963 roku mieszkała w Sierakowie.

Witkowska Eugenia z domu Sroka urodziła się 13 kwietnia 1903 roku w Tworkowej w województwie małopolskim (powiat brzeski). Była córką Michała i Zofii. Później zamieszkała w Racicach, gdzie w latach 1930-1939 była prezeską Kółka Włościanek. Zmarła 31 lipca 1979 roku w Baranowie koło Kruszwicy.

Wojewoda Antonina z domu Olejnik urodziła się 5 kwietnia 1866 roku w Sierakowie. Była córką Józefa I Antoniny. Pełniła funkcję skarbniczki Kółka Ziemianek w Kościeszkach. Zmarła 26 lutego 1931 roku w Sierakowie.

Zabłocka Wincentyna z domu Skotnicka urodziła si ę 19 marca 1897 roku w Janowie w powiecie włocławskim. Była córką Józefa i Janiny z domu Wieszczyckiej. W latach trzydziestych mieszkała w Cieślinie koło Inowrocławia. Była współzałożycielką i wiceprezeską Kółka Włościanek w Kościelcu. Zmarła 27 maja 1969 roku w Wierzenicy niedaleko Poznania.

Zakrzewska Emilia z domu Jażdżewska była ziemianką. Urodziła się 11 marca 1877 roku w Poznaniu. Była córką prawnika Władysława oraz Marii z domu Trąmpczyńskiej. Uczęszczała do prywatnej szkoły średniej, a następnie pobierała nauki w Zakładzie Sercanek SACRE COEUR w Boulogne Sur Mere we Francji. W 1898 roku poślubiła Zygmunta Zakrzewskiego – chemika i doktora filozofii, pasjonata numizmatyki. Zamieszkała z mężem w Rybitwach koło Pakości, a następnie kupili majątek w Mirosławicach, gdzie zamieszkali na stałe. Prowadziła szeroką działalność społeczną w wielu polskich organizacjach i stowarzyszeniach. Dnia 7 marca 1910 roku założyła pierwsze w Polsce Kółko Włościanek w Kościeszkach. Wzorowała się wówczas na istniejących już Kółkach Rolniczych. Przez siedem lat pełniła funkcję prezeski Kółka. Za cel swej działalności stawiała rozwijanie oświaty i umiejętności prowadzenia nowoczesnego gospodarstwa domowego, wprowadzanie postępu, zachęcała do wspólnej pracy i wzajemnej pomocy radą i wiedzą. Uważała, że kobieta powinna stać u boku męża, by być mu pomocną i razem z nim „przyczyniać się do zwiększenia dobrobytu” - mówiła na zebraniu założycielskim. Należała do pionierów pracy organicznej na Kujawach i w Wielkopolsce. Kółko przez nią założone stało się wzorem dla później powstających kółek. Zakrzewska zmarła 2 czerwca 1917 roku w Mirosławicach. Pochowana została na cmentarzu parafialnym w Kościeszkach.

Zakrzewska Maria z domu Pętkowska była ziemnianką. Urodziła się w 1903 roku w Kuśnierzu. Była córką Władysława i Zofii z domu Skrzydlewskiej. Po wyjściu za mąż wraz z mężem Wojciechem zamieszkała w Mirosławicach koło Strzelna. Była synową Emilii Zakrzewskiej. Od roku 1927 do wybuchu II wojny światowej była prezeską, założonego przez teściowa, Kółka Włościanek w Kościeszkach. Była również członkinią Koła Ziemianek w Strzelnie. W czasie II wojny światowej pracowała w służbie pomocniczej AK w Juszczynie koło Makowa Podhalańskiego. Zmarła 26 czerwca 1978 roku w Krosnowicach.

Zakrzewska Zofia urodziła się 16 grudnia 1871 roku w Golinie. Była córką Pawła i Józefy z domu Szułdrzyńskiej, siostra Zygmunta Zakrzewskiego. Przez wiele lat była instruktorką w Szkole Gospodarstwa Domowego Hr. Zamoyskiej w Kuźnicach. W 1917 roku zamieszkała w Mirosławicach, gdzie przez 10 lat pełniła funkcję prezeski Kółka Włościanek w Kościeszkach. Była członkinią Powiatowego Komitetu Związku Obrony Kresów Zachodnich w Strzelnie oraz działaczką Związku Ludowo-Narodowego w Kościeszkach. Zmarła 3 maja 1949 roku w Poznaniu.

Znaniecka Antonina z domu Czaykowska, była ziemianką. Urodziła się 11 czerwca 1835 roku w Łąkocinie. Była córką kapitana wojsk polskich z 1831 roku Piotra i Anny z domu Zawadzkiej. Wyszła za mąż za Hygina Znanieckiego, dziedzica Wymysłowa i Witów. Znana była na Kujawach z działalności charytatywnej. Opiekowała się Żłobkiem i Przytuliskiem w Inowrocławiu. Zmarła 5 kwietnia 1918 roku w Górze i tam została pochowana.

Znaniecka Helena z domu Janta Połczyńska była ziemianką. Urodziła się 20 listopada 1868 roku w Wysokiej (powiat Chojnice). Była córką Adama i Heleny z domu Zabłockiej. Jej mąż, Adam Znaniecki, pochodził z Łąkocina. W 1911 roku założyła Kółko Ziemianek w Inowrocławiu i pełniła w nim funkcję prezeski. W 1913 roku była założycielką Kółka Włościanek w Szymborzu, gdzie pełniła przez wiele lat funkcję prezeski oraz współzałożycielką Towarzystwa Kobiet Pracujących w Szymborzu. Dwa lata później została wybrana prezeską okręgową Kół Ziemianek. Podczas I wojny światowej kierowała akcją zbierania funduszy i odzieży dla bezdomnych dzieci w powiecie inowrocławskim. W 1915 roku zebrano i przekazano w imieniu ziemianek 800 zł na rzecz Żłobka i Przytuliska w Inowrocławiu. W 1936 roku, podczas uroczystości 25 lecia Kółka Ziemianek w Inowrocławiu, otrzymała dyplom członkini honorowej tej organizacji. Zmarła 28 marca 1945 roku w Genewie.

Znaniecka Maria z domu Łada-Bieńkowska była ziemianką. Urodziła się 4 lutego 1896 roku jako córka Witolda i Wandy. Jej ojciec był właścicielem dóbr Szałasy koło Rawy Ruskiej. Maria studiowała w Akademii Przemysłu Artystycznego w Monachium. W 1921 roku poślubiła Józefa Znanieckiego i po dwóch latach zamieszkali w Jarontach koło Inowrocławia. Została wybrana prezeską Kółka Włościanek w Szymborzu oraz sekretarką i skarbniczką Kółka Ziemianek w Inowrocławiu. Od 1931 roku pełniła funkcję prezeską zarządu okręgu kujawskiego Towarzystwa Kobiet Pracujących, a kilka lat później została członkinią zarządu gniazda żeńskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Inowrocławiu. Pełniła również obowiązki sołtysa za co w 1939 roku została aresztowana i osadzona w inowrocławskim więzieniu. Po II wojnie światowej podjęła pracę nauczycielki w szkole odzieżowej w Inowrocławiu. Zmarła 6 kwietnia 1977 roku w Toruniu. Pochowano ją w rodzinnym grobowcu w Górze koło Inowrocławia.

Opracowanie Justyna Grabowska, źródła:

• H. Łada, Wybitniejsi działacze organizacji rolniczych na Kujawach 1864-1939, Inowrocław 1984.
• H. Łada, Kółko Rolnicze w Tucznie, Inowrocław 1979 r.
• Dziennik Kujawski nr 269 z 18.11.1936 r., nr 93 z 23.04.1937 r., nr 194 z 22.08.1936 r., nr 251 z 30.10.1937 r., nr 120 z 26.05.1938 r., nr 71 z 26.03.1939 r., nr 292 z 19.12.1928 r., nr 47 z 26.02.1930 r., nr 289 z 15.12.1931 r., nr 44 z 24.02.1937 r., nr 125 z 30.05.1930 r., nr 126 z 3.06.1938 r., nr 43 z 22.02.1939 r., nr 31 z 9.02.1934 r., nr 236 z 14.10.1938 r., nr 122 z 27.02.1930 r., nr 51 z 2.03.1935 r., nr 70 z 26.03.1937 r., nr 75 z 1.04.1938 r., nr 230 z 7.10.1938 r., nr 224 z 13.09.1930 r., nr 33 z 11.02. 1931 r., nr 28 z 5.02.1932 r., nr 141 z 22.06.1933 r., 271 z 20.11.1936 r., nr 301 z 29.12.1936 r., nr 95 z 24.04.1929 r., nr 294 z 20.12.1930 r., nr 47 z 26.02.1936 r., nr 132 z 7.06.1936 r., nr 34 z 12.02.1937 r., nr 66 z 21.03.1939 r., nr 143 z 24.06.1930 r., nr 122 z 28.05.1933 r., nr 287 z 14.12.1933 r., nr 104 z 10.05.1910 r., nr 250 z 1.11.1934 r., nr 214 z 15.09.1936 r., nr 71 z 11.03.1931 r.
• Fot. ze zbiorów Nadgoplańskiego Towarzystwa Historycznego.